Analyse

Latijns-Amerikaans migratiesysteem kraakt in zijn voegen

Adiós, Amerikaanse Droom?

Arne Gillis

20 juni 2025 • 14 min leestijd

Met een hard antimigratiebeleid kraakt Donald Trump de bekende migratieroutes op het Amerikaanse continent. Dat beleid zaait bovendien tweespalt bij de Latijns-Amerikaanse regeringen. Willen die Trumps harde antimigratiebeleid faciliteren of komen ze met een humaan alternatief op de proppen?

Lajas Blancas, een kleine rivierhaven in het midden van de ondoordringbare Darién-jungle op de grens van Colombia en Panama. Voor iedereen die vanuit Zuid-Amerika naar het noorden trekt, vormt dit onooglijke dorpje een mijlpaal op de reis: het ligt op het einde van de flessenhals die de Darién vormt.

Dat maakt Lajas Blancas tot dé barometer voor migratiebewegingen op het continent. Want iedereen die hier voorbijkomt, meldt zich in het beste geval enkele maanden later aan een Amerikaanse grens.

Nog geen half jaar geleden was Lajas Blancas een ware metropool in de jungle: dagelijks kwamen hier soms meer dan duizend migranten aan na een levensgevaarlijke voettocht van meerdere dagen vanuit Colombia. In 2023 bereikte het aantal migranten dat deze zware tocht maakte een recordhoogte van meer dan een half miljoen, aldus cijfers van de Panamese overheid.

Het handvol inwoners, inheemsen van de Emberá-gemeenschap, zag de halve wereld passeren in hun onooglijke gehuchtje. Een poets van de Venezolaanse president Maduro vertaalde zich enkele maanden later in een golf Venezolanen, en na een oprisping van bendegeweld in de Haïtiaanse hoofdstad Port-au-Prince zagen de inwoners zich even later een mondje Haïtiaans Kreyól aanleren. Er waren de Cubanen van altijd, maar ook Congolezen, Angolezen, Nepalezen, Afghanen, Bengali, Soedanezen. Zelfs enkele Marokkanen vonden hun weg door het bos.

Vanuit Lajas Blancas zetten ze de reis per bus voort naar het noorden. Het overgrote deel met één bestemming in het hoofd: de ‘shiny city on a hill’, naar een beeld van de Engelse kolonist John Winthrop. Van Kennedy tot Reagan bedienden Amerikaanse presidenten zich graag van dat beeld, en ondanks hun uiteenlopende profielen bedoelden ze er allemaal hetzelfde mee. Voor de buitenwereld schetsten ze de VS als een trotse stad op de berg, met vrije havens en stevige muren, maar ook met poorten die openstonden voor iedereen met de wil om erbij te horen.

Ze geloofden het waarschijnlijk vooral zelf graag, die Amerikanen: moralistische praatjes kwekkend linksom, en rechtsom verantwoordelijk zijn voor vele van de zwartste bladzijden uit de menselijke geschiedenis.

Maar hoe cynisch ook, die tijden zijn voorbij. Onder de huidige president plooien, de VS terug op zichzelf. De MAGA-retoriek (Make America Great Again) wil enkel diens eigen achterban bedienen. Anno 2025 schittert de shining city slechts nog in het hoofd van Trump en de zijnen.

Voor wie wil weten of er nog een genstertje overschiet voor al de rest, volstaat het de blik te werpen op Lajas Blancas en het aantal migranten dat daar dit jaar passeerde. Sinds het aantreden van Trump kelderden de aankomsten in het dorp: 73 mensen in heel april 2025, komend van 22.914 in oktober 2024.

De Panamese overheid blokkeert normaal de toegang tot het dorp voor journalisten. In maart 2025 kregen reporters van het Amerikaanse persbureau AP uitzonderlijk toegang tot het gehucht. Ze troffen een spookdorp aan.

De grote tenten die vroeger dienden als beschutting voor migranten, waren leeg. Er meerden geen bootjes meer aan in het haventje. De geïmproviseerde winkels die voedsel, water en andere benodigdheden verkochten, stonden er verlaten bij. Hulporganisaties zoals het Rode Kruis en Unicef, die sinds de migratiepiek van enkele jaren geleden migranten in de Darién Gap bijstonden, hadden hun werk inmiddels stopgezet.

En de achtergebleven inwoners? Die probeerden zich te herinneren welke knollen en gewassen ze decennia geleden ook alweer teelden, toen hun economie nog niet op migratie gebouwd was.

Het is duidelijk: de migratiebarometer staat sinds het aantreden van Donald Trump op nul. Is de stad op de heuvel op enkele maanden tijd verworden tot een te mijden oord?

Antimigratie verankeren

Sinds zijn aantreden heeft Trump aanzienlijke veranderingen doorgevoerd in het Amerikaanse migratiesysteem. In de eerste honderd dagen van zijn tweede termijn nam Trump maar liefst 181 migratiegerelateerde besluiten – bijna het dubbele van Bidens eerste honderd dagen, en zes keer zoveel als Trump in zijn eerste termijn uitvoerde.

Niet dat Biden niet deporteerde, integendeel. Met 685.000 deportaties in 2024 deed hij het zelfs 'beter' dan Trump zelf. Die zal op zijn huidige tempo rond het half miljoen uitkomen, de helft van wat hij beloofde in zijn campagne.

Het grootste verschil tussen het migratiebeleid van de huidige Trump-regering en dat van zijn voorganger Joe Biden? Trump kiest radicaal voor grootschalige repressie, gericht op massadeportaties van migranten die zich – legaal of niet – al in de VS bevinden. Het is een aanpak die veel middelen en mankracht vergt. Biden richtte zich op snelle uitzettingen aan de grens, maar hij combineerde die aanpak met opties voor gecontroleerde migratie, inclusief enige ruimte voor bescherming zoals humanitaire programma’s en tijdelijke verblijfsstatussen.

Federale diensten, lokale handhavingsdiensten en het leger worden massaal ingezet voor een ongekende militarisering van de grensbewaking en een bijna allesomvattende aanval op zowel illegale als legale migratie. Asielmogelijkheden aan de zuidgrens zijn intussen afgeschaft en beschermde statussen zoals de TPS (Temporary Protected Status) geschrapt.

De harde lijn wordt maximaal gefaciliteerd met wetten en logistiek. Een belangrijk wapen is de Alien’s Enemy Act, een reliek uit de 18de eeuw, voordien alleen in oorlogstijd gebruikt. Zelfs het Guantánamo Bay-gevangeniscomplex wordt nu gebruikt voor detentie van migranten.

Intussen verliezen studenten in de VS hun verblijfsvergunningen, visa worden ingetrokken wegens vermeende politieke uitingen, en toegang tot sociale voorzieningen wordt afgesneden – zelfs voor Amerikaanse burgers in zogenaamde mixed status-gezinnen.

Met de VS als onneembare vesting kijken sommige migranten naar andere bestemmingen: Canada, Spanje of Zuid-Amerikaanse landen als Chili en Argentinië

Slechts af en toe halen die verhalen ook de m.edia. Mahmoud Kahlil, een activistische student met verblijfsvergunning, werd door agenten van de Immigration and Customs Enforcement (ICE) van z’n bed gelicht en wacht sindsdien op deportatie. Kilmar García werd zonder pardon gedeporteerd. De tattoo van de man werd gelinkt aan een beruchte Salvadoraanse bende. Hij bromt nu in een Salvadoraans gevangeniscomplex.

Intussen duiken er ook verhalen op over mensen die worden ‘teruggestuurd’ naar landen die zelfs de hunne niet zijn. Het Amerikaanse radionetwerk NPR maakt gewag van een groepje mannen, waaronder Vietnamezen en Mexicanen, die zowaar naar Zuid-Soedan werden gedeporteerd.

Zo werden ook al meer dan honderd Venezolanen naar een megagevangenis in El Salvador gestuurd, op beschuldiging van lidmaatschap van de bende Tren de Aragua. Onderzoek van onder meer The New York Times toonde aan dat slechts een kleine minderheid van hen een crimineel verleden had. De krant besluit dat het grootste deel van hen werd gedeporteerd op basis van uiterlijke kenmerken zoals tatoeages en kledingstijl.

Het is een optie die de regering-Trump graag wil uitbreiden. Minister van Buitenlandse Zaken Marco Rubio komt daar ook openlijk voor uit:

De impact van deze harde lijn is voelbaar. Immigranten mijden openbare instellingen, werkgevers vrezen voor arbeidskrachten, en het vertrouwen in Amerikaanse rechtsstaat kalft af – mede door beschuldigingen dat de regering gerechtelijke bevelen negeert, zo stelt een recent rapport van de Amerikaanse denktank Migration Policy Institute. Hun conclusie? Trumps doel is niet alleen migratie beperken, maar ook het herdefiniëren van wie welkom is in de Verenigde Staten – en tegen welke prijs.

Angst wordt dan ook een doel op zich: het moet dienen als hefboom in wat de regering-Trump ‘zelfdeportatie’ noemt: mensen die op eigen houtje het land verlaten.

Afgeschrikt, maar niet gestopt

Het restrictieve en repressieve beleid resoneert in migratiepatronen op het hele continent. In landen als Guatemala, Honduras en El Salvador stellen veel potentiële migranten hun vertrek uit, zo stelt het rapport van Migration Policy Institute.

Niet omdat ze de hoop op een beter leven in de VS hebben opgegeven, maar uit angst voor detentie, deportatie of scheiding van hun gezin. Trumps harde lijn werkt afschrikkend, maar niet oplossend. In plaats van vertrek ontstaat er een opstapeling van duizenden migranten in transitlanden als Mexico en Panama. Terugkeren naar huis is voor velen geen optie: daar wacht vaak geweld, werkloosheid of vervolging.

Met de VS als onneembare vesting kijken sommige migranten naar andere bestemmingen: Canada, Spanje of Zuid-Amerikaanse landen als Chili en Argentinië. Toch zijn deze alternatieven maar beperkt beschikbaar en vaak juridisch of economisch onaantrekkelijk. Veel migranten blijven uiteindelijk steken in een grijze zone: zonder papieren, zonder toegang tot hulp en zonder uitzicht op legale regularisatie.

Intussen vergroot de druk op andere landen in de regio, vooral in Centraal-Amerika. Doordat programma’s zoals humanitarian parole en andere tijdelijke beschermingsstatussen zijn afgeschaft, blijven migranten langer hangen in plaatsen waar ze oorspronkelijk slechts kort zouden verblijven.

Lokale overheden in Mexico, Panama en Costa Rica zitten met de handen in het haar. De capaciteit van de weinige opvangcentra raakt vliegensvlug uitgeput, spanningen met de lokale bevolking nemen toe en sommige landen voelen zich gedwongen om zelf repressieve maatregelen te nemen om migranten tegen te houden.

El Salvador surft mee op Trumps elan

De impact van Trump reikt verder dan migratie alleen. In heel Latijns-Amerika klinkt de echo van zijn beleid door in het politieke debat. Conservatieve partijen zien in zijn aanpak een voorbeeld van krachtig leiderschap, terwijl progressieve stemmen waarschuwen voor de ontmanteling van mensenrechten.

Salvadoraans president Nayib Bukele vertegenwoordigt die eerste kant. Zogenaamd in de strijd tegen bendegeweld heeft hij naar schatting 85.000 Salvadoranen – maar liefst drie procent van de mannelijke bevolking – opgesloten in gevangenissen die functioneren als vergeetputten. Mensen die beschuldigd worden, verdwijnen er voor onbepaalde tijd in, verstoken van fundamentele mensenrechten. De ‘noodtoestand’, die Bukele aankondigde in 2022, zou oorspronkelijk 90 dagen duren, maar werd intussen elke maand verlengd.

In eigen land lijkt Bukele op het eerste zicht te profiteren van zijn imago als hardliner tegen bendegeweld: zijn populariteitscijfers bereiken volgens een opiniepeiling van begin juni 85%, wat ongekend hoog is in Latijns-Amerika.

Toch zouden die cijfers een foute weerspiegeling van de werkelijkheid kunnen zijn. In het land wordt een ‘zwijgcultuur’ geïnstalleerd, aldus het Amerikaanse Comité ter Bescherming van Journalisten (CPJ). Mensen die zich uitspreken tegen het regime worden opgepakt of geïntimideerd, waaronder meerdere mensenrechtenactivisten en journalisten.

Surfend op de golf van Trumps harde migratiebeleid lijkt het erop dat Bukele zijn gevangenissen te gelde wil maken. De 300 Venezolanen die in Salvadoraanse gevangenissen terechtkwamen, waaronder de eerder vermelde Kilmar García, maakten deel uit van een deal waarvoor de Salvadoraanse regering 6 miljoen dollar kreeg toegeschoven.

Nu El Salvador dankzij Amerikaanse geldstromen en gedeporteerden internationaal aan invloed wint en Bukele’s harde imago verder wordt versterkt, lijkt de haast om de ‘noodtoestand’ te beëindigen alleen maar kleiner geworden. Intussen noemt Bukele zichzelf onomwonden een ‘dictator’.

Naar een menselijk alternatief?

Andere Latijns-Amerikaanse presidenten lijken intussen te twijfelen over hoe ze de migratiecrisis dan wel moeten aanpakken. Traditioneel is er aan woorden geen gebrek, maar concrete actie blijft uit.

De Colombiaanse president Gustavo Petro is uitgesproken tegenstander van de Trump-regering en zoekt bondgenoten in de regio. Die lijkt hij te vinden in zijn Panamese evenknie José Raúl Mulino. Beide presidenten riepen al gezamenlijk op tot een gemeenschappelijke migratieagenda voor het Caraïbische gebied, een agenda die veiligheid moet combineren met solidariteit voor ontheemden.

Beide landen benadrukken het belang van ordentelijke migratie. Ze waarschuwen tegelijk dat landen in de regio momenteel niet over de financiële en logistieke middelen beschikken om ongecontroleerde migratiestromen aan te kunnen. Voorlopig lijkt de ambitie zich dus niet te vertalen in concrete voorstellen.

Wat werkt wel?

Migratie in Noord- en Latijns-Amerika vraagt om regionale samenwerking en humane oplossingen, stelt het Migration Policy Institute. Zij pleiten voor een multilateraal pact tussen landen als Colombia, Panama, Mexico, de VS en Canada, met afspraken over gedeelde opvang, financiering en snelle toegang tot asiel. Ook benadrukken ze het belang van meer legale migratieroutes, zoals via humanitaire visa en regionale werkprogramma’s, om migranten uit gevaarlijke routes te houden.

Daarnaast is structurele steun voor transitlanden essentieel om chaos en repressie te voorkomen. Deportatiepraktijken moeten worden hervormd, zodat mensenrechten worden gerespecteerd en willekeur wordt vermeden. Langetermijninvesteringen in vertreklanden zijn nodig om de oorzaken van migratie aan te pakken, zoals armoede, klimaatverandering en corruptie.

Het Migration Policy Institute waarschuwt dat muren, militarisering en het criminaliseren van hulporganisaties geen oplossing bieden maar de crisis alleen verdiepen. Alleen door samenwerking en respect voor mensenrechten is migratie beheersbaar en menselijk.

En de regering-Trump? Die reageert als vanouds met 'tarieven’, ditmaal met een belasting op het geld dat migranten in de VS huiswaarts sturen, de zogenaamde remittances.

Daarmee treft hij in de eerste plaats de miljoenen families die van die geldstromen afhankelijk zijn. Ook de Amerikaanse economie – in grote mate afhankelijk van de arbeid van die migranten – dreigt averij op te lopen. Het ontwaken uit de Amerikaanse Droom wordt zo wel heel abrupt.

Word proMO*

Vind je MO* waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.

Meer weten over proMO*lidmaatschap?

Je helpt ons groeien en zorgt ervoor dat we al onze verhalen gratis kunnen verspreiden. Je ontvangt vier keer per jaar MO*magazine én extra edities.

Je bent gratis welkom op onze evenementen en maakt kans op gratis tickets voor concerten, films, festivals en tentoonstellingen.

Je kan in dialoog gaan met onze journalisten via een aparte Facebookgroep.

Je ontvangt elke maand een exclusieve proMO*nieuwsbrief

Je volgt de auteurs en onderwerpen die jou interesseren en kan de beste artikels voor later bewaren.