Bang en blut: terug naar school in M23-gebied

‘Vanaf volgende week worden de lessen hervat, van de kleuterschool tot de universiteit. Alle activiteiten worden op een normale manier hernomen’, deelde rebellenleider Corneille Nangaa mee aan de inwoners van Goma kort na de inname eind januari. De stad was namelijk niet bezet maar bevrijd, klonk zijn boodschap. 

Amper een week eerder hadden de rebellen van M23 met Rwandese steun de provinciehoofdstad Goma ingenomen. De leider van de van de politieke vleugel van de M23, Alliance Fleuve Congo (AFC), liet de inwoners verzamelen in een voetbalstadion en riep hen op het economische en sociale leven te hernemen. 

Vluchtelingen moesten naar huis – of wat daar van overbleef. Meer dan een miljoen vluchtelingen moesten prompt vertrekken en werden afgesneden van mogelijke humanitaire hulp. Een keuze kregen ze niet. Winkels moesten weer open, markten zouden draaien, ambtenaren werden terug op post verwacht en ja, ook scholen zouden de eerstvolgende maandag, 10 februari, de deuren opnieuw openen. 

Sinds begin dit jaar hadden al meer 2500 scholen in de Congolese provincies Noord- en Zuid-Kivu de deuren moeten sluiten. Door het versnelde offensief van M23 en het Rwandese leger waren volgens Unicef al 795.000 kinderen verstoken van onderwijs. Dat is een verdubbeling ten opzichte van eind vorig jaar. 

Tel daarbij de ontheemden in de Oost-Congolese provincie Ituri en dat betekent dat ongeveer 1,6 miljoen kinderen in het oosten van Congo niet naar school kunnen. ‘De situatie is rampzalig’, waarschuwde Jean François Basse, nationaal verantwoordelijke van Unicef in Congo.

De schuld van het regime in Kinshasa, vond rebellenleider Nangaa. Dankzij M23 zou de jeugd weer kunnen leren. Makkelijker gezegd dan gedaan, bleek snel. 

Symbolisch belang

Veel inwoners konden niet anders dan proberen snel brood op de plank te brengen, ook al waren winkels en magazijnen waren tijdens het offensief geplunderd en vernield. Maar baar geld ontbrak, en de al hoge prijzen voor levensmiddelen zijn sinds het offensief nog sneller de hoogte ingeschoten. 

Wie kon, ging toch snel weer aan de slag. ‘Het economische leven wordt hernomen’, deelden de nieuwe leiders van de stad op hun socialemediakanalen.

Maar bankkantoren bleven dicht, en veel ambtenaren waren verdwenen of durfden niet te komen opdagen. Zo werden de schoolbanken van symbolisch belang voor de nieuwe machthebbers, die wilden tonen dat ze orde op zaken konden stellen.

De eerste heropening van de scholen mislukte. Veel ouders hadden schrik om hun kinderen terug te sturen. Het pas door AFC aangestelde provincie- en stadsbestuur verhoogde daarom de druk.

‘Op alle lokale radio’s klonk een boodschap waarmee ouders werden aangemaand om de kinderen terug naar school te sturen’, en volgens leerkracht Frans Frédéric Maciriro Mungazi had dat impact. ‘Sinds maandag 17 februari zagen we de aanwezigheden elke dag toenemen.’ In de scholen waar hij werkt, gaat het volgens hem zelfs over 80%.

Wie zal betalen?

’De aanwezigheden verschillen uiteraard van wijk tot wijk', vertelt de leerkracht Frans. ’Een deel van de bevolking is Goma ontvlucht.’

‘Maar [een terugkeer van] 80 procent is geen uitzondering’, merkt hij ook bij zijn collega’s. ‘Nochtans gaan met die heropening veel onzekerheden gepaard.’

‘Veel scholen liepen schade op door de plunderingen tijdens de belegering van de stad.’ Niet enkel de bevolking maar ook vluchtende soldaten van het Congolese leger en lokale burgermilities maakten van de chaos in de stad gebruik om winkels, magazijnen, maar ook scholen leeg te maken.

Dat was zo in de lagere school EPA Zawadi. Mensen gebruikten de schoolbanken als brandhout, klinkt het daar. ‘Met de weinige middelen die beschikbaar zijn proberen we toch te doen wat we kunnen’, deelt de directie van de school mee.

Bijdragen van de ouders vragen is voor verschillende scholen een gebruikelijke oplossing. Maar die middelen zijn momenteel schaars. Goma kreunt onder enorme humanitaire noden terwijl het leven in de stad elke dag duurder wordt.

Zelfs wie wat spaargeld op een rekening had staan, heeft er nu geen toegang toe. M23 mag dan wel de twee belangrijkste steden in het oosten van het land hebben ingenomen, de hoofdkantoren van de lokale banken bevinden zich in Kinshasa. En daar is besloten om het ingenomen gebied financieel af te sluiten.

Dat baart ook het schoolpersoneel zorgen. De meesten van hen krijgen hun salaris ook op een bankrekening. ‘De meeste leerkrachten daagden wel op, maar hebben nu al twee maanden geen loon ontvangen’, vertelt Mungazi. ‘We vragen ons af wie zal ons betalen. De rebellen? Of de overheid in Kinshasa?’

Ondanks de financiële onzekerheid is een meerderheid van het personeel wel opgedaagd. ‘Het schoolbestuur, maar ook de bevoegde rebellenleiders, zet druk op leerkrachten om aanwezig te zijn. We moeten aanwezigheidslijsten ondertekenen’, vertelt een leerkracht van de basisschool Moya die anoniem wenst te blijven.

‘Het onderwijs is apolitiek’, benadrukt onderwijsinspecteur Papy Kambale Mwhite. ‘Ook in gebieden die al meer dan een jaar onder controle van M23 stonden zijn vorig jaar staatsexamens georganiseerd.’ Maar sinds de inname van Goma zijn banken in bezet gebied nu gesloten en dat zorgt voor ongerustheid, begrijpt ook hij.

Geruchten

Hoewel onderwijs apolitiek zou moeten zijn, is de symboliek van de volle schoolbanken voor M23 en AFC niet onbelangrijk. Wanneer op sociale media berichten circuleren die ouders ontraden om hun kinderen naar school te sturen, wordt daar dan ook snel de hand van Kinshasa in gezien.

‘De jongste kinderen gaan weer naar school, maar mijn oudste houden we thuis’, deelde een bezorgde vader begin vorige week met onze redactie. ‘Zelf wil hij graag gaan. Maar het is onze beslissing’, verduidelijkte hij. ‘Jongeren van zijn leeftijd worden gedwongen ingelijfd bij M23. De school voelt voor hen niet als een veilige plek.’

In het verleden hebben de Verenigde Naties zowel M23 als het Congolese leger beschuldigd van het rekruteren van kinderen. Sinds de inname van Goma en Bukavu circuleren berichten over gedwongen inlijving bij M23, al gaat dat vaak over voormalige ambtenaren en veiligheidspersoneel. Zo werden grote groepen politieagenten overgebracht naar een opleidingskamp van M23 in Rumangabo.

Maar ook jongeren zouden in bepaalde buurten van straat worden geplukt. Op zaterdag 22 februari zou een groep sportende jongeren geweigerd hebben een vrachtwagen van M23 op te stappen. Elf van de jongeren werden daarop door M23-rebellen gedood. Die beelden zorgden voor angst en verklaren waarom de schoolbanken na dat weekend minder tienerjongens telden.

Ouders waarschuwden elkaar in socialemediagroepen aanvankelijk voorzichtig voor mogelijke rekrutering aan de schoolpoorten. ‘Deel geen berichten die niet geverifieerd zijn’, reageert een lid van een gesloten socialemediagroep nog. Dat bevestigt een bezorgde moeder, maar toch neemt ze het zekere voor het onzekere: ‘Morgen stuur ik mijn kinderen niet naar school.’

Door ramen en deuren

De volgende dag werd die sluimerende ongerustheid plots heel zichtbaar toen op een van de scholen paniek uitbrak.

‘Ik was er van vandaag getuige hoe de school van Saint Damien leegliep’, laat Mungazi, de leerkracht Frans, ons woensdag weten. ‘Ouders kwamen massaal hun kinderen van de schoolbanken halen, zelfs midden in hun examen. Paniek brak uit en een school met meer dan 1600 leerlingen liep plots leeg’, zag hij. ‘Sommigen sprongen zelfs over de muren en door de ramen, waardoor ze blessures opliepen.’ (zie beelden hieronder, gemaakt op 26 februari 2025 en bezorgd aan de MO*redactie)