De aanpak van El Salvadors populaire president kan niet zonder de afbraak van de rechtsstaat

Toen Nayib Bukele in 2019 aantrad als president, was El Salvador het land met het hoogste aantal moorden ter wereld. Vandaag is het het veiligste land op aarde. Tegelijk zit 1,8% van de bevolking achter de tralies, wat het hoogste percentage is in heel het westelijke halfrond.

De kostprijs van Bukele's aanpak is hoog, maar dat belette de Salvadoranen niet om hem opnieuw te verkiezen. Op 1 juni vorig jaar begon hij aan een tweede termijn, een handje geholpen door een grondwetswijziging, nadat hij in februari met 83% van de stemmen de verkiezingen had gewonnen. Volgens de grondwet van El Salvador mocht een president geen twee ambtstermijnen na elkaar doen, maar dat loste Bukele op door verschillende rechters van het Grondwettelijk Hof en de procureur-generaal te vervangen door partijgetrouwe magistraten.

Bukele maakte een einde aan de moord- en afperspraktijken van twee rivaliserende bendes, de Mara Salvatrucha (MS-13) en de Mara Barrio 18. Hij werd er immens populair door en ontpopte zich op zijn 43ste tot een ware dictator. Massale arrestaties van bendeleden, maar ook van slachtoffers in plaats van daders, vaak zonder aanwijzingen van enig vergrijp, volgden elkaar op.

Die aanpak ging gepaard met een grondige sloop van de democratische instellingen. Toen het parlement in februari 2020 aarzelde om een lening voor de aankoop van veiligheidsapparatuur goed te keuren – Bukele's partij Nuevas Ideas (Nieuwe Ideeën) had toen geen meerderheid – viel Bukele het parlement binnen. Hij was begeleid door zwaarbewapende militairen en politieagenten om, met de hulp van God en onder druk van een enthousiaste menigte op het plein voor het parlement, de goedkeuring op te eisen.

Sinds de parlementsverkiezingen van 2021 bezet Nuevas Ideas 90% van de zitjes. Voor David Morales van Cristosal, een Salvadoraanse ngo met een focus op mensenrechten en overgangsjustitie, was dat het keerpunt. ‘Wat volgde is een ware aanslag op justitie en op alle controlemechanismen van de overheid. Overal werden rechters en ambtenaren ontslagen en vervangen door Bukele-getrouwen.’

De pandemie was vervolgens het uitgelezen voorwendsel om nog drastischer op te treden, vertelt Morales. ‘Mensen werden opgepakt, zogezegd omdat ze de coronamaatregelen overtraden maar ze werden afgevoerd naar instellingen gecontroleerd door militairen.’

Vanaf het begin hebben mensenrechtenorganisaties, oppositiepartijen en internationale instellingen protest aangetekend, maar Bukele schudt de kritieken van zich af: ‘Het eerste recht is het recht op leven. Als dat niet gegarandeerd is, zijn er ook geen andere rechten.’ Of nog: ‘We hebben duizenden opgesloten, maar aan miljoenen mensen hebben we de vrijheid gegeven.’

Met Harde Hand

Na een mislukte poging om met de bendes tot een pact te komen, riep Bukele in maart 2022 de noodtoestand uit. Die is tot op vandaag van kracht. Het aantal arrestaties escaleerde verder. Om al die gedetineerden onder te brengen, liet Bukele een hoogtechnologische gevangenis bouwen, het CECOT (Centro de Confinamiento del Terrorisme – Centrum voor het Indijken van het Terrorisme) met een capaciteit van 40.000 gedetineerden.

Intussen zitten meer dan 84.000 Salvadoranen achter de tralies, zonder rechtsbijstand en zonder perspectief op een eerlijk proces. ’84.000 is het officiële cijfer’, nuanceert David Morales. ‘Er is geen toegang tot informatie en de overheid controleert alle gegevens. Gedetineerden mogen met niemand contact hebben, ook niet met hun advocaat. Ze kunnen tot 5 jaar opgesloten worden zonder enig onderzoek naar de motieven van hun opsluiting en zonder proces. Voor de buitenwereld zijn het eigenlijk “vermisten”. Meer dan 350 personen zijn de voorbije jaren omgekomen in de gevangenis, door foltering, gewelddadige behandeling, gebrek aan medische zorgen of uitputting.’

Gezinnen blijven verweesd achter, in grote onzekerheid over het lot van hun dierbaren. Terwijl de uitgaven voor uniformen en beveiliging de spuigaten uitlopen, leeft 30% van de bevolking in armoede, en 9,3% in extreme armoede, volgens het recente rapport van de Wereldbank.

Bukele's stoere aanpak draait om de concepten Mano Dura (Harde Hand) en territoriale controle, maar nieuw zijn die niet. President Francisco Flores (1999-2004) van de rechtse Arena-partij was de eerste die zo’n aanpak uitrolde om het bendegeweld in te dijken. De presidenten na Flores hebben die lijn voortgezet, tot en met de linkse FMLN-president Sánchez-Cerén, die de macht overdroeg aan zijn toenmalige partijgenoot Bukele.

‘Meer dan 20 jaar onder een hard beleid, voorafgegaan door een bloedige burgeroorlog, straffeloosheid en misbruiken, maakt dat mensen het geweld van de staat als iets normaal zien,’ zegt David Morales van Cristosal. Ze gaan Bukele daar dus ook niet op afstraffen. Het verschil met Bukele is dat de rechtsstaat onder de vorige presidenten nog wel overeind bleef. Met Bukele is die helemaal opgeheven.

Nieuwe Ideeën, niet zo nieuw

Wat Bukele bijzonder maakt, is zijn communicatievaardigheid. Hij is een ware populist en maakt openlijk gebruik van de publieke radio-, tv- en socialemediakanalen om zijn boodschap te verkondigen. Volgens Carolina Jiménez van de onderzoeksinstelling WOLA (Washington Office on Latin America) kan Bukele beschikken over 1,2 miljoen accounts op X en 1500 YouTube-kanalen die mee de visie van Bukele verspreiden.

Al die kanalen zijn ook instrumenten om haat te spuien en de aanval in te zetten op iedereen die kritiek durft te uiten. Vooral vrouwelijke journalisten en mensenrechtenverdedigers zijn de kop van Jut. De boodschappen ademen duidelijk een vrouwonvriendelijk karakter. 

Bukele scheurde zich in 2017 af van het FMLN en richtte de partij Nuevas Ideas op. Die nieuwe ideeën leren we kennen in de toespraak die hij twee dagen na zijn herverkiezing in februari vorig jaar gaf op de CPAC-conferentie in de VS, een samenkomst van Amerikaanse conservatieven.

Een joelende menigte met Bukele-spandoeken ontving hem als een jonge god. In zijn speech hield hij zijn aanpak in El Salvador voor als model voor de VS ‘en voor alle landen in de wereld die te kampen hebben met onveiligheid en een globaal cultureel verval’. 'Want', voegde hij eraan toe, 'de tekenen van dat verval zijn al duidelijk zichtbaar en het is belangrijk de ziekte in de kiem te smoren.'

Bukele trekt van leer tegen de globale elite, tegen de open samenleving, tegen het neo-institutionalisme en houdt een pleidooi voor vrijheid, de bescherming van het privébezit, de verdere afslanking van de staat.

En hij is pleitbezorger van het gebruik van digitaal geld. ‘Papieren geld is de bron van inflatie en stimuleert corruptie,’ aldus Bukele in zijn speech. In eigen land introduceerde hij in 2021 de bitcoin als legaal betaalmiddel. Onlangs besloot Tether, een van de grootste bedrijven in de cryptomunten-industrie, om zich in El Salvador te vestigen en er een grote Tethertoren te bouwen.

Gedurende heel zijn betoog keerde hij alle argumenten van critici om en rolde de rode loper uit voor de Trumpcampagne. ‘Globalisering sterft in CPAC’, jubelde Bukele. ‘In El Salvador is de globalisering al dood. Maar als jullie willen dat ze sterft, moeten jullie bereid zijn om te vechten tegen iedereen die dit gedachtegoed vertegenwoordigt en uitdraagt. De volgende president van de VS moet niet alleen de verkiezingen winnen. Hij moet de visie, de wil en de moed hebben om alles te doen wat nodig is en hij moet vooral de onderliggende krachten detecteren die tegen hem samenzweren. We zijn aanbeland in een duister tijdperk van de mensheid. De vrijheid krijg je niet cadeau, je moet ze zelf pakken.’

Khakiwashing 

De aanpak van Bukele is repressief en disruptief. Toch vinden verschillende politieke leiders zijn aanpak een aanlokkelijk model. Er is zelfs een speciale term bedacht voor de fascinatie voor zo’n militaristische aanpak: khakiwashing, naar analogie met greenwashing.

De Ecuadoraanse Daniel Noboa, die momenteel campagne voert voor een volgende termijn als president, put inspiratie uit de Bukeleaanpak. Ecuador is in enkele jaren tijd volledig in de greep gekomen van criminele netwerken. Ook Noboa rolde zijn veiligheidsplan uit: het Plan Phoenix voor territoriale controle over de netwerken. Bovendien bouwt hij momenteel nieuwe zwaar beveiligde gevangenissen, waarbij het Cecot van El Salvador model staat.

Ook de Argentijnse minister van Veiligheid Patricia Bullrich ging in El Salvador in de leer. De noordwestelijke stad Rosario in de provincie Santa Fe wordt er geteisterd door drugskartels. De stad ligt aan de belangrijkste exporthaven voor de agro-industrie en aan de Hidrovía Paraguay-Paraná. Langs dat kanaal wordt behalve landbouwproducten ook cocaïne uitgevoerd naar Europa en Oceanië. De meer dan 30 verschillende bendes in Rosario zijn niet alleen extreem gewelddadig, ze zijn ook erg chaotisch gestructureerd en bestrijden elkaar. Sinds maart vorig jaar is het leger er aanwezig in de straten, een maatregel die erg bediscussieerd is omdat de herinnering aan de dictatuur (1976-1983) nog fris in het geheugen ligt.

Ook Costa Rica, de eens zo veilige bestemming voor ecotoeristen, is in de greep van criminele netwerken die cocaïne naar Europa en de VS verhandelen. De Costa Ricaanse president Rodrigo Chaves toonde zijn bewondering voor Bukele door hem te verheffen in de Nationale Orde van Juan Mora Fernández, genoemd naar de eerste president van Costa Rica.

Panama ontvouwde in oktober zijn Plan Panama 3.0, met een propagandafilmpje, helemaal geïnspireerd op dat van Bukele.

Moeilijk te kopiëren

Maar is het Bukelemodel wel exporteerbaar? Heel wat analisten hebben er hun twijfels over. Carolina Jiménez van WOLA waarschuwt voor het klakkeloos kopiëren van de aanpak. ‘Bukele hanteert het begrip van “de grote tegenstander”, en die is in El Salvador welomschreven, met name de twee bendes. De criminele netwerken in de andere landen van de regio zijn veel beter gestructureerd, veel internationaler georganiseerd en doordrongen van de drugshandel.’

Jiménez roept op tot een maatschappelijk debat over de aanpak van het geweld, met respect voor de democratie en de basisrechten. Ze wijst ook op de immense sociale problematiek die onder dat geweld schuilgaat. Talloze jongeren in de regio hebben geen toegang tot onderwijs, geen perspectief op werkgelegenheid, geen programma’s voor geweldpreventie. Dat vormt een vruchtbare voedingsbodem.

De onderzoeksinstelling Dyami betwijfelt of Bukele's aanpak in Ecuador kan werken. Ecuador is groter dan El Salvador en telt 22 actieve bendes, die beter uitgerust en gesofisticeerder zijn. Ze hebben meer internationale vertakkingen en zijn verweven met de Mexicaanse en Colombiaanse kartels. Bovendien kunnen ze zowat alles en iedereen omkopen.

David Morales van Cristosal tot slot waarschuwt geïnteresseerde leiders: de aanpak van Bukele kan niet zonder de afbraak van de rechtsstaat. Vraag is of de inwoners van die landen ook bereid zijn die op te offeren.