‘Wie betaalt, bepaalt’: de aanval op de persvrijheid in Roemenië

Voor één interview met haar voorzitter in 2024 betaalde de extreemrechtse Alliantie voor de Unie van Roemenen (AUR) aan Realitatea TV evenveel als het jaarlijkse budget van onderzoekssite Snoop. Tijdens de presidentscampagne van 2025 gaf AUR 3 miljoen euro aan dezelfde zender. ‘Drie miljoen euro aan één zender, waanzinnig’, zegt Răzvan Luțac, journalist bij Snoop.

PSD-leider Marcel Ciolacu betaalde in vijf jaar 50 miljoen euro publiek geld aan mediabedrijven, om positieve berichtgeving voor zichzelf en zijn sociaaldemocraten te kopen. Hij erkende zelfs de extreemrechtse George Simion te hebben gepromoot, omdat hij dacht tegen hem zeker de presidentsverkiezingen te winnen. De miljoenen hielpen niet: Ciolacu haalde niet eens de tweede ronde van die verkiezingen.

En twaalf dagen geleden liep de liberale PNL-ondervoorzitter Ciprian Ciucu boos weg van een persconferentie, omdat een journalist van Snoop hem vroeg waarom hij de contracten tussen zijn partij en mediabedrijven verborgen houdt.

Dit zijn slechts een paar voorbeelden van marktverstoring en ontmanteling van de persvrijheid in Roemenië. Het EU-rechtsstaatrapport wijst op ‘politieke partijen die met publieke middelen private media financieren, voor interviews betalen en zo de onafhankelijkheid van de pers aantasten’. Grote schuldigen zijn de traditionele partijen, de liberalen van PNL en de sociaaldemocraten van PSD. En recent ook AUR.

Gevolg: nergens in de EU is het vertrouwen in de media lager dan in Roemenië.

De partijen spannen ook vaak rechtszaken aan tegen onafhankelijke journalisten. En drie oligarchen controleren samen meer dan de helft van de markt op het vlak van radio en tv. Daardoor hebben miljoenen Roemenen geen toegang tot onafhankelijke informatie.

Ontmantelaar

De democratiewaakhond Civil Liberties Union for Europe noemt Roemenië een ‘ontmantelaar’: een land dat persvrijheid systematisch ondermijnt. In 2022 al waarschuwde de Europese Commissie dat Roemenië zich in de hoogrisicogroep voor persvrijheid bevindt. En volgens de Media Pluralism Monitor, gefinancierd door de EU, is de invloed van eigenaars op redacties nergens groter dan in Roemenië, zelfs niet in Hongarije.

In Hongarije zijn bijna alle media in handen van één partij. In Roemenië doen twee tot drie partijen dat samen: in 2018 verhoogden ze samen het budget voor partijdotaties van 6 naar 51 miljoen euro. Sindsdien zijn hun betalingen aan media, om redactionele inhoud te ‘‘kopen’’, alleen maar blijven toenemen, met een piek in de verkiezingsjaren 2024-2025. Partijen gebruikten de media als politiek instrument, aldus het Europese rechtsstaatrapport.

‘Sinds de val van Ceaușescu is de politieke greep op de media nooit zo sterk geweest. Kritische stemmen verdwijnen, zelfcensuur groeit’, zegt Cristian Pantazi, hoofdredacteur van het onafhankelijke G4Media.

‘200.000 euro voor één praatprogramma was geen uitzondering,’ zegt Cristina Guseth van Freedom House Romania, ‘maar dat geld dient natuurlijk om de hele redactie te controleren. Partijleiders werden privé-investeerders met publieke middelen en kochten de stilte van journalisten.’

Onderzoeksjournalisten van Recorder, Snoop en HotNews probeerden via de rechter de contracten tussen partijen en mediabedrijven openbaar te maken. Maar partijen omzeilden dit door de contracten te laten afsluiten door pr-bureaus. ‘Dat zijn contracten tussen privébedrijven, en die zijn vertrouwelijk. Werden ze toch veroordeeld, dan betaalden ze gewoon de boete, opnieuw met publiek geld’, zegt Dan Duca, hoofdredacteur van HotNews.

De hoge graad van concentratie van media-eigenaars vergemakkelijkt de politieke greep. Partijen kunnen snel een groot publiek bereiken omdat de meeste media in handen zijn van een paar omkoopbare oligarchen met politieke banden.

Slechts drie namen domineren meer dan de helft van de audiovisuele markt: Dan Voiculescu (PSD) bezit Antena 3, Sebastian Ghiță (ex-PSD, gevlucht voor corruptie) runt Romania TV en Marcel Procuraru (gelieerd aan AUR) richtte Realitatea TV op – een zender die critici stelselmatig zwartmaakt.

Dat blijkt uit de Media Pluralism Monitor, die de mediaconcentratie in de Roemeense audiovisuele sector een ‘extreem hoog risico’ noemt.

‘Stel je voor: de grootste zenders zijn in handen van criminelen’, zegt Cristina Guseth. ‘Hun kanalen worden ingezet voor hun belangen. Bijvoorbeeld nu. De president wil corruptie aanpakken? Dan starten ze wekenlange negatieve campagnes tegen de president en het gerecht.’

De publieke omroep speelt niet mee: die haalt nog maar 1,4% marktaandeel.

In 2022 maakte Recorder de toonaangevende documentaire Prețul tăcerii, of 'de prijs van stilte', met Engelse ondertitels.

‘Lokale maffia’

De lokale journalistiek kreunt het zwaarst onder de politieke druk: 90% van de lokale media is in handen van politici, vooral van PSD en PNL. ‘Op lokaal niveau zijn politici, politie, rechters en geheime diensten de oligarchen die middelen en media controleren, een soort maffia’, zegt Cristina Guseth. ‘Omdat lokale media financieel volledig afhankelijk zijn van deze adverteerders, zijn ze verworden tot instrumenten om politieke belangen te dienen en tegenstanders zwart te maken.’

Met Freedom House coördineert Guseth een netwerk van veertig kleinere lokale media die onafhankelijk proberen te blijven. Maar de strijd is moeilijk. ‘Een hoofdredacteur weigerde een advertentie van een verkiezingskandidaat omdat hij exclusiviteit had beloofd aan een PSD-kandidaat. Dat kán toch niet in een onafhankelijk medium!’, zegt ze verontwaardigd.

Grote onafhankelijke lokale media zijn op één hand te tellen. ‘Ziarul de Iași, Info Sud-Est, Bihoreanul, Turnul Sfatului… en dat is het’, zegt Răzvan Luțac. ‘Elders moeten journalisten hun verhalen vaak doorspelen aan nationale media, anoniem.’

Intimidatie van journalisten

Ook nationale journalisten riskeren steeds meer. ‘Freedom House biedt juridische bijstand tegen SLAPPs (strategische rechtszaken tegen publieke participatie, red.), maar ik werd zelf ook geïntimideerd door drie mannen van het Bureau voor Witwasbestrijding’, zegt Cristina Guseth. ‘De druk van rechtszaken maakte collega’s ziek. Dit soort intimidatie jaagt journalisten uit het vak.’

Sinds 2021 nemen SLAPPs sterk toe, vooral tegen journalisten die corruptie blootleggen. Ook factcheckers van Funky Citizens’ platform factual.ro worden geregeld aangevallen met rechtszaken en lastercampagnes, onder meer door europarlementariërs van AUR.

AUR-propagandist Bruno Mihaelescu bedreigde onderzoeksjournalist Victor Ilie tijdens zijn onderzoek naar politieke betalingen. Hij heeft een opname daarvan: ‘We weten waar je woont, en zodra wij aan de macht zijn, zul je zien wat er met jullie journalisten gebeurt.’

Ilie deed aangifte, de zaak loopt nog. Positief is dat de autoriteiten meer dossiers openen over bedreigingen van journalisten. De EU verwacht dat lidstaten SLAPP-zaken snel seponeren, zoals vastgelegd in de nieuwe Anti-SLAPP-richtlijn. Die kan eisers ook verplichten de kosten te betalen, maar Roemenië heeft de richtlijn nog niet geïmplementeerd.

Intimidatie verloopt niet altijd via de rechter: politici zetten journalisten ook onder druk via zenders van bevriende oligarchen. Zo voerde Romania TV na de zelfdoding van Libertatea-correspondente Iulia Marin wekenlang een haatcampagne. Haar verleden als psychiatrisch patiënt werd belachelijk gemaakt, en talkshows suggereerden dat haar eigen krant haar had ‘kapotgemaakt’ door haar te dwingen hard te werken.

‘Het was misselijkmakend’, zegt haar collega Răzvan Luțac. ‘Je zou ze kunnen aanklagen, maar dan blijf je jaren procederen een geef je hen kansen om jou opnieuw zwart te maken.’

Kelderend vertrouwen, desinformatie, populisme

Roemenië kampt met een explosieve mix van wantrouwen, manipulatie en mediacaptatie. Als de informerende taak van de media dan plots belangrijk wordt voor de volksgezondheid, kom je bedrogen uit. Terwijl het vertrouwen in de media al laag was, pompte de overheid tijdens de pandemie nog eens miljoenen in media die vervolgens vaccinatie gingen promoten. ‘Het resultaat: een van de laagste vaccinatiepercentages in Europa én een verder dalend vertrouwen in de media’, zegt Elena Calistru.

De gecontesteerde presidentsverkiezingen van 2024 waren de uitbarsting van de vulkaan. Toen de autoritaire populist Călin Georgescu won, werd Roemenië plots een nachtmerrie voor Europa. ‘Iedereen werd wakker, maar niemand had gezien hoe we hier kwamen’, zegt Dan Duca van HotNews. ‘Wantrouwen in de media had populisten vrij spel gegeven.’

Op de duur gaan mensen ook echte journalistiek in twijfel trekken. Dat ondervinden de journalisten van Snoop. Toen ze hun onderzoek naar Georgescu’s banden met Rusland publiceerden, werden ze aangevallen vanuit extreemrechtse hoek omdat ze ‘meeheulden met het systeem’. ‘Maar zij gebruiken zélf onze onderzoeken, over hún vijanden. In ieder geval, het was al te laat: de publieke woede was enorm.’

Volgens recente opiniepeilingen zou AUR nu 40% van de stemmen halen.

Mediacaptatie tast ook de economie aan. Het grootste begrotingstekort van de EU bleef jaren verborgen omdat de partijen die het veroorzaakten ook de media controleerden. ‘Er werd nooit over bericht’, zegt Elena Calistru. ‘Pas toen burgers zware offers moesten brengen, kwam het aan het licht. Als er geen onafhankelijke media zijn die uitleggen hoe we hier beland zijn, kunnen populisten de volkswoede over maatregelen makkelijk capteren.’

HotNews en Snoop: succesverhalen

Wanneer vertrouwen laag is, ontstaat ook de kans om te laten zien dat er nog wél echte onafhankelijke media bestaan. Die kans werd duidelijk tijdens de presidentsverkiezingen in 2024: na de exitpolls stormden tienduizenden mensen naar het internet, zoekend naar informatie over Georgescu, een relatief onbekende kandidaat die de eerste ronde won.

HotNews publiceerde een artikel met de titel ‘Wie is Călin Georgescu?’. Het ging viraal. Het moment liet zien dat, juist wanneer het vertrouwen ontbreekt, mensen soms hunkeren naar echte kennis.

Dan Duca, hoofdredacteur van HotNews en voorzitter van de ngo achter Snoop, schetst het verhaal achter beide media.

‘Zes jaar geleden besloot eigenaar Ringier om Libertatea, ooit een sensatiekrant, om te vormen tot een kwaliteitskrant. Cătălin Tolontan, een van de bekendste onderzoeksjournalisten van het land, kreeg de leiding over Libertatea en Gazeta Sporturilor.’

‘Al snel ontstonden conflicten: Ringier probeerde in te grijpen bij artikelen over de gokindustrie. Gazeta Sporturilor is immers deels eigendom van SMAK Media, gelinkt aan een Bulgaarse goklobbyist. Tolontan weigerde zijn onderzoeken te temperen en werd in oktober 2023 ontslagen. Bijna alle andere journalisten vertrokken daarop naar Snoop of HotNews.’

HotNews groeide uit tot de vierde grootste online nieuwssite van Roemenië. Snoop werd een non-profit, gefinancierd door donaties (je kan ervoor kiezen om 3,5% van je loonbelasting aan een ngo te schenken), en enkele particuliere donoren.

Wanneer grijpt de EU in?

Cristina Guseth is vernietigend over de EU: ‘Elk jaar verschijnen de rechtsstaatrapporten over Roemenië met dezelfde woorden: “Geen vooruitgang geboekt”. In sommige lidstaten zijn staat en media volledig gekaapt door een heersende klasse van politici en zogenoemde journalisten, die samen profiteren. De EU moet veel sterker optreden. We zitten in een hybride oorlog tegen oprukkend autoritarisme. Aanvallen op media zijn aanvallen op ons. Het systeem bedient zichzelf. Alleen een volledige politieke vernieuwing kan dat doorbreken. Ik heb onder het communisme geleefd, ik herken een totalitair regime wanneer ik het zie.’

Er is al de nieuwe Anti-SLAPP-richtlijn, in werking sinds 6 mei 2024, die journalisten beschermt tegen juridische intimidatie. Ook de zomer van 2025 was cruciaal: sinds 8 augustus 2025 is de Europese wet op mediavrijheid bindend voor alle lidstaten. De effectiviteit hangt af van hoe streng lidstaten de regels toepassen. Roemenië schendt bijna elke bepaling van deze verordening.

Op 10 oktober 2025 treedt waarschijnlijk de ‘Verordening inzake transparantie en targeting van politieke advertenties’ in werking. Die moet politieke advertenties transparanter maken: adverteerders, ook partijen, moeten hun identiteit duidelijk vermelden.

Bij schendingen van deze wetten kan de Europese Commissie een inbreukprocedure starten bij het Europees Hof van Justitie, wat uiteindelijk kan leiden tot financiële sancties. De bal ligt dus in het kamp van de Europese Commissie, maar ook bij de fracties in het Europese Parlement.