Opnieuw grenscontroles binnen Schengen

Het was een aangenaam warme dag op 14 juni 1985. Het kwik boven de Luxemburgse Moezel bereikte 25 graden toen regeringsfunctionarissen uit vijf landen over de loopplank van de Princesse Marie-Astrid liepen. In het grensdorpje Schengen kwamen België, Nederland, Luxemburg, Frankrijk en Duitsland overeen om in de toekomst hun binnengrenzen te openen voor vrij verkeer van personen. Het eigenlijke akkoord trad pas tien jaar later in werking, en ook andere landen sloten zich geleidelijk aan. Intussen maken 29 Europese landen deel uit van de Schengenzone.

Op 14 juni 2025 zal de historische boot opnieuw aanmeren om de veertigste verjaardag van het Schengen-verdrag te vieren. Maar het lijkt een verjaardag in mineur te worden want almaar meer landen voeren tijdelijke controles in aan hun landgrenzen. Nederland, Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk, Denemarken, Noorwegen, Zweden, Slovakije, Bulgarije, Slovenië en Italië beroepen zich op de tijdelijke ontheffing van het verdrag. Hun argument daarvoor is unaniem: een dijk opwerpen tegen illegale migratie.

Politiek theater

De grenscontroles zijn echter niet meer dan politiek theater, zegt Europa-expert Hendrik Vos (UGent). ‘Via een uitzondering die de landen kregen, hebben de meeste van onze buurlanden het recht om tijdelijk hun grenzen te controleren. Maar die grenscontroles bestaan alleen maar op papier, in de praktijk merk je daar niets van. Ik reis geregeld naar Nederland, Duitsland en Frankrijk, maar ik zie geen grenswachters.’

De voormalige Duitse minister van Binnenlandse Zaken noemde de herinvoering van grenscontroles nochtans een succes. In een officieel persbericht beweerde Nancy Faeser (SPD) afgelopen april dat sinds einde 2023 ongeveer 50.000 mensen aan de grenzen werden teruggestuurd. Pure onzin, volgens Hendrik Vos. ‘Een mensensmokkelaar laat zich niet afschrikken door een controle op de E17 in Rekkem. Die zoekt even op Google welke van de tientallen kleine baantjes geschikt zijn. Mocht je die allemaal willen bewaken, zou dat ongelofelijk veel kosten. Want dat veronderstelt schrikdraad of muren van vier meter hoog, inclusief manschappen en honden om de hele handel te bewaken. Kortom: dit is te gek voor woorden.’

‘Ik zou het herinvoeren van grenzen niet zomaar als “pure symboolpolitiek” wegzetten’, reageert Joost Depotter van Vluchtelingenwerk Vlaanderen. ‘Ook al is de impact op het terrein eerder beperkt, het herinvoeren van grenzen past wel in een ruimere dynamiek. Het huidige politieke beleid staat haaks op de basisgedachten van het Europese project. Die idealen zijn samenwerking, gedeelde belangen, mensenrechten, pacifisme en vrij verkeer, en vind je niet meer terug in het Europese migratiebeleid. Dit soort beleid ondergraaft de sokkel waarop het Europese project rust. Als niemand nog in het Europese project gelooft, dreigt het verloren te gaan. Die grenscontroles zijn daar voor mij een heel belangrijk voorbeeld van.’

De economische tol

Ook Europese vakbonden waarschuwen voor de ondermijning van het Europese project. Het huidige politieke discours over grenscontroles negeert het echte probleem: de nood aan betere werkomstandigheden van grensarbeiders. Dat zegt de Europese Transportarbeidersfederatie (ETF). ‘We hebben een van de meest robuuste EU-wetgevingen op het gebied van transport,’ zegt Cristina Tilling van de ETF, ‘maar tegelijk is er al jaren een tekort aan weg- en arbeidsinspecteurs.’ Het gevolg daarvan is dat chauffeurs in slechte omstandigheden in hun vrachtwagens slapen, meestal op onaangepaste parkeerterreinen. Door hun grensoverschrijdend werk, zijn ze vaak ook lang weg van huis, wat een grote invloed heeft op hun sociale leven en hun welzijn. ‘Dat is in strijd met de Europese wet’, vertelt Tilling. ‘Het antwoord op deze onzekere tijden moet meer samenwerking zijn, en minder terugplooien.’

Bovendien is er ook het economische samenwerkingsverhaal. Dat valt niet zomaar te overschrijven. ‘Op de interne Europese markt zijn we heel hard met elkaar verstrengeld geraakt’, zegt Hendrik Vos. ‘Europese bedrijven voeren het proces van grondstof tot afgewerkt product in verschillende landen uit. Het wegvallen van interne grenscontroles is niet alleen kostenbesparend, denk maar aan de bergen papierwerk die weg zijn, het vrije verkeer heeft de Europese markt veel efficiënter gemaakt. We hebben met Groot-Brittannië of Canada vrijhandelszones maar er bestaan nog wel degelijk grenscontroles voor de importproducten omdat ze moeten voldoen aan de Europese normen. Binnen de Schengenzone zijn al die producten sowieso aan dezelfde eisen gebonden. Die samenwerking, die garantie is uniek in de wereld, zeker op deze schaalgrootte.’