Wie stuit de opmars van autoritaire leiders?

De persvrijheid en de onafhankelijkheid van het gerecht zijn twee van de indicatoren die het sterkst dalen. De ngo Reporters zonder Grenzen (RSF) brengt de persvrijheid al vijftien jaar in kaart. In 2014 haalden nog 85 landen 70 op 100, waarbij een score onder de 70 problematisch is. In 2024 waren dat nog maar 45 landen. Alle landen die van RSF een goed cijfer krijgen, bevinden zich in de Europese Unie.

Daarnaast ziet het World Justice Project de rechtstaat in 81 landen achteruitboeren, terwijl hij vooruitgang boekte in 61 landen (figuur 3).

Wat was en is de rol van de grootmachten hierin? Na de val van de Sovjet-Unie werden de VS de enige supermacht die bovendien overal ter wereld ging pleiten voor meer democratie. Dat betekende in de praktijk dat de westerse tolerantie voor dictators in het eigen kamp selectief afnam. In het voormalige communistische blok ontstonden heel wat nieuwe staten die verkiezingen organiseerden.
Maar intussen is er met China een tweede supermacht opgestaan die zelfbewust een meer autoritair bestuur heeft. Alex Hudson, senior-adviseur bij International IDEA, zegt daarover dat ‘waar het Westen, al of niet via het Internationaal Muntfonds of de Wereldbank, eisen stelde over democratisering, landen nu makkelijk hun infrastructuur kunnen uitbouwen via Chinese banken en bedrijven zonder dergelijke eisen.’

Dat in de VS, de vaandeldrager van de democratie, Trump in 2020 het verkiezingsresultaat niet erkende en een aanval op het parlement orkestreerde, deed de staat van de democratie evenmin deugd.

Opkomst van de ‘sterke man’

De erosie van de liberale democratie loopt dikwijls parallel met de opkomst van een ‘sterke man’, een autoritaire leider. Ruth Ben-Ghiat bestudeert in haar boek Strongmen meerdere generaties van die sterke mannen, gaande van Mussolini, Hitler en Franco, over Pinochet en Khadaffi tot Erdoğan, Poetin en Trump. Ze beschrijft hoe deze ‘charismatische’ mannen een deel van de bevolking weten te charmeren en dat hun opmars een bepaald patroon volgt. Ze zijn doorgaans meedogenloos en gewelddadig ten opzichte van andersdenkenden die als vijand worden weggezet. Ze vertonen machogedrag en viriliteit, vallen de pers frontaal aan, nemen het niet zo nauw met de waarheid en hebben een absoluut vertrouwen in zichzelf, maar steunen elkaars regimes ook. Voorbeelden daarvan zijn talrijk. Trump die de Hongaarse premier Victor Orbán openlijk steunt, Nicolás Maduro die in Venezuela overeind blijft dankzij de steun van Iran, Rusland en China.

De razendsnelle val van president Bashar al-Assad in Syrië eind 2024 toonde dan weer aan hoezeer zijn regime afhing van de steun van Rusland en Iran.

‘Sterke mannen’ beheersen de communicatiemiddelen van hun tijd, waarmee ze enerzijds zichzelf voorstellen als slachtoffer van interne vijanden, en anderzijds hunland als slachtoffer van een oneerlijk internationaal systeem. De globalisering biedt in deze tijd dan ook heel wat elementen voor zo’n slachtofferverhaal. Werkende mensen in de rijke landen verliezen goedbetaalde industriejobs en zien hun inkomens stagneren.

Daarnaast wordt globalisering in verband gebracht met toenemende migratie, bedreiging van traditionele waarden en reële of ingebeelde onveiligheid. De zeer ongelijke verdeling van de rijkdom doet velen twijfelen of de democratie wel voor hen werkt. Rond die vaak reële verschijnselen weven ‘sterke mannen’ een verhaal van verbittering, verraad en bedreiging, met immigranten als zondebokken, en elites en centrumpartijen als volksverraders.

Eenmaal aan de macht eisen ‘sterke mannen’ uitzonderlijke machten om problemen ‘echt’ aan te pakken, wat een afbouw van de liberale democratie betekent. Als deze aanpak succesvol is, kan hun populariteit stijgen. Hitler zette iedereen aan het werk, wat zijn aureool vergrootte. Nayib Bukele werd in El Salvador met grote steun herkozen omdat hij effectief meer veiligheid bracht.

Een sterke leider met goede impulsen kan inderdaad soms veel realiseren en dat kan vertrouwen wekken. Uit de Trust Barometer van het Amerikaanse communicatiebureau Edelman blijkt al jaren dat de Chinese regering veel meer vertrouwen geniet dan verkozen regeringen
in de VS of Duitsland (figuur 5).

Chinese denkers als Wang Shaoguang wijzen erop dat veel Aziaten democratie niet procedureel bekijken, maar ze afmeten aan resultaten. Slaagt een bestuur erin gelijkheid te bevorderen en te voorzien in basisnoden voor iedereen? De Chinezen vinden hun aanpak op dat gebied alvast effectiever dan die van westerse overheden, die veel meer rekenschap moeten afleggen, en meer op korte termijn handelen met de hete adem van verkiezingen in de nek.

Troebele informatiesoep

In Strongmen schrijft Ruth Ben-Ghiat hoe het vooroorlogse fascisme twee dingen, die verondersteld werden tegengesteld te zijn, samenbracht: het socialisme en het nationalisme. Die dubbelzinnigheid kenmerkt ook Trump. Hoewel hij zich opwerpt als een nationalist die opkomt voor de gewone man, is hij in rijkdom geboren en omringt hij zichzelf met de rijkste mensen ter wereld.

In haar boek Autocracy, Inc beschrijft Anne Applebaum hoe de financiële globalisering met haar belastingparadijzen en gebrek aan transparantie autocraten toelaat hun verduisterde rijkdom in het Westen wit te wassen. Auto-craten beseffen dat een goede informatiehuishouding het brein is van de democratie en dat sociale media kansen bieden om het narratief te beïnvloeden. Kiezers kunnen immers niet verstandig stemmen als ze niet weten wat waar of vals is. Daarom verspreidt Rusland systematisch leugens in democratische landen en doet China hetzelfde in Taiwan.

Applebaum pleit voor meer regulering in de financiële wereld, maar met Trumps herkiezing gaat het de andere kant uit. Door een samenwerking tussen westerse regeringen en internationale media, en door het reguleren van sociale media wil Applebaum de waarheid versterken. Maar ook dat ligt onder Trump heel moeilijk.

Elke regelgeving daaromtrent wordt door Trump en X-baas Elon Musk als censuur weggezet. Het bracht Meta-CEO Marc Zuckerberg ertoe om het factcheckingprogramma van Facebook in de VS stop te zetten. Zo wordt de informatiesoep nog troebeler. In aanloop naar de jongste verkiezingen zei 52 procent van de Duitsers het moeilijk te vinden om valse berichten van echte te onderscheiden.

Autocratie vs. democratie

Als we ervan uitgaan dat grote staten de toon zetten, lijkt de liberale democratie niet langer de norm. In India, het meest bevolkte land ter wereld, verhoogt Narendra Modi systematisch de druk op de pers, het gerecht, de vrijheid van andere partijen, en het middenveld. In China, de mondiale nummer twee wat bevolkingsaantal betreft, stelt de Communistische Partij dat ze met haar 100 miljoen leden in staat is te voelen wat het volk wil en daarnaar handelt. Tel de inwoners van China bij die van India, en zo’n 40 procent van de mensheid leeft onder een autoritair bestuur.

In het derde meest bevolkte land, de VS, is de erosie van de liberale instellingen volop aan de gang. Als de liberale democratie daar verdwijnt, verandert het globale evenwicht tussen autocratie en democratie.

Zal de EU haar Digital Services Act toepassen als ze vindt dat X onze informatiehuishouding verziekt en zo onze democratie bedreigt?

Als vierde meest bevolkte land kijkt Indonesië meer en meer richting China. De nieuwe president Prabowo Subianto zei net na zijn verkiezing dat zijn land een democratie heeft met Indonesische karakteristieken, een knipoog naar China. De Indonesische vakbondsleider Bismo Sanyoto en medewerker van de Belgische ngo WSM zegt het zo: ‘China geldt nu als het model omdat het 800 miljoen mensen uit de armoede heeft gehaald. Bovendien investeert het veel meer bij ons.’

In Pakistan, het vijfde meest bevolkte land, vormt het leger al decennia de schaduwmacht. Rusland, als nummer negen, is sinds de inval in Oekraïne een volbloed dictatuur geworden. Ook de invloedrijke Golfstaten worden autoritair bestuurd. De opmars van ‘sterke mannen’ heeft gevolgen voor het internationale systeem dat met regels en instellingen het recht van de sterkste wil inperken.

Als sterke leiders zich in eigen land niet aan wetten houden, houden ze zich meestal ook niet aan internationale regels, zoals de belofte van landen om elkaar niet aan te vallen. Met zijn inval in Oekraïne, heeft Poetin die regel overtreden. En door ermee te dreigen Groenland te veroveren, schaart Trump zich aan Poetins zijde en achter de oude visie dat grootmachten hun invloedzone mogen uitbreiden.

Verzet loont

Maar er is ook verzet. Bij de verkiezingen van 2024 in India haalde Modi de door hem beoogde vier vijfde meerderheid in het parlement niet. Hij verloor integendeel zijn meerderheid. In Brazilië, het zevende meest bevolkte land, won Lula da Silva nipt de presidentsverkiezingen en kreeg zijn autoritaire voorganger Jaïr Bolsonaro van het gerecht tot 2030 het verbod om deel te nemen aan verkiezingen.

In Bangladesh, nummer acht, werd Sjeikh Hasina, die haar land steeds autoritairder bestuurde, door volgehouden protesten gedwongen af te treden als eerste minister. De president van Botswana, Mokgweetsi Masisi, werd weggestemd, samen met zijn partij de Botswana Democratic Party die al 58 jaar aan de macht was. In Zuid-Afrika verloor het ANC voor het eerst zijn absolute meerderheid en zorgt de eerste coalitieregering voor een nieuwe wind. In Senegal zorgde het gerecht er mee voor dat oppositieleiders werden vrijgelaten en eerlijke verkiezingen nieuwe leiders aan de macht brachten.

‘Verzet heeft essentieel te maken met de aanwezigheid van mensen in de publieke ruimte’, schrijft Ruth Ben-Ghiat. ‘Op die manier maken ze een andere samenleving zichtbaar.’ In zeer repressieve staten, zoals China en Rusland, is dat moeilijk. Het gebeurt subtiel, maar echte oppositie kan eigenlijk alleen vanuit de diaspora gevoerd worden. In staten als Turkije of India is er meer civiele ruimte, maar ook daar vergt het moed om kritische geluiden te uiten. Steun van internationale ngo’s die strijden voor rechtstaat en democratie helpt, maar het werken wordt hen in steeds meer landen belet. De aanhoudende protesten in Georgië groeiden als verzet tegen de zogenaamde Ruslandwet die door het buitenland gesteunde organisaties verbiedt.

Internationale samenwerking

Verzet kan zich ook op internationaal niveau organiseren. In principe is de EU met haar 450 miljoen inwoners het grootste democratische blok ter wereld. Maar kan het met radicaal-rechtse regeringsleiders in Italië en Hongarije als één stem spreken? ‘Het allerbelangrijkste is om eensgezind te blijven’, zegt een Europese insider. ‘Dan wegen we veel meer.’ Dat zal mee bepalen of de EU haar autonomie kan behouden ten opzichte van de VS met Trump als president. Zal de EU haar Digital Services Act toepassen als ze vindt dat X onze informatiehuishouding verziekt en zo onze democratie bedreigt? Volgens de Europese insider wordt dat een van de grote dossiers.

De EU kan een belangrijke rol spelen in het internationale verzet. Trumps kruistocht tegen hernieuwbare energie dreigt het mondiale klimaatbeleid af te remmen. Om de schade te beperken riep o.a. Mark Carney, voormalig gouverneur van de Centrale Bank van Canada en mogelijk toekomstig premier van Canada, op om samen met de EU, China en anderen een coalitie te vormen. Staalbedrijven kunnen moeilijker groen staal produceren als ze moeten concurreren met vuil Amerikaans staal. Carney suggereert dat bondgenoten een gezamenlijke koolstofgrenstaks moeten overwegen.

Als andere grote en kleine staten zich niet laten intimideren, samenwerken en de bestaande internationale regels en verdragen verdedigen, en zo een andere wereldorde blijven verbeelden, organiseren ze het verzet tegen de internationale van ‘sterke mannen’.