“‘Hoe een nieuwe wet de groene ambities van de EU ondermijnt’

Hoewel het al duidelijk was dat de EU naar rechts opschoof en er gesleuteld zou worden aan de Green Deal, bleek enkel de directe omgeving van de Commissievoorzitter op de hoogte van de omnibusplannen.

Wekenlange speculatie volgde, want de precieze inhoud van het voorstel bleef op enkele gelekte fragmenten na onduidelijk – met heel wat frustratie binnen én buiten de Europese instellingen tot gevolg. Tot 26 februari, de dag waarop Eurocommissaris voor Handel Dombrovskis de nieuwe wet onthulde.

Een grondige lezing van de tekst bevestigt helaas: omnibus is geen vereenvoudigingspakket, wel een regelrechte aanval op hoogdringende hefbomen om de EU op weg te zetten naar een economie met meer respect voor mens en planeet.

Onder andere voor de zorgplichtwet, nog maar in juli 2024 aangenomen, zijn de voorgestelde uithollingen substantieel. Ze dreigen van de richtlijn in de praktijk een zogenaamde papieren tijger te maken, zonder reële impact voor de meest kwetsbaren in de wereldeconomie, vaak ver weg van Europa. Bovendien getuigen de voorstellen van de Commissie van weinig inzicht in globale handelsketens.

Problemen moeten bij de bron aangepakt worden, anders is wetgeving een lege doos.

Naast het voorstel om de hele richtlijn een jaar uit te stellen, heeft een eerste ingrijpende afzwakking te maken met de reikwijdte van de verplichting voor (de allergrootste) bedrijven om hun handelsketens te controleren op schendingen van mensenrechten en milieuschade. Volgens het nieuwe voorstel zouden die bedrijven enkel nog hun directe toeleveranciers moeten controleren, tenzij er “plausibele informatie” is (een nogal vaag concept) dat er verderop in die keten controles nodig zijn.

In plaats van een jaarlijkse monitoring (zoals voorzien in de oorspronkelijke tekst), zouden bedrijven nu bovendien slechts om de vijf jaar de effectiviteit van hun maatregelen moeten evalueren.

Dat gaat in tegen internationale, vrijwillige standaarden van de VN en de OESO, die stellen dat bedrijven naar hun hele waardeketen moeten kijken. Daarnaast is het algemeen geweten dat de grootste risico’s op mensenrechtenschendingen en andere wanpraktijken zich net veel verder in de keten bevinden. Denk aan kinderarbeid op cacaoplantages, ontbossing voor palmolie of landroof en (gewapend) geweld in de context van mijnbouwprojecten.

Problemen moeten bij de bron aangepakt worden, anders is wetgeving een lege doos. Net in geopolitiek turbulente tijden waarin de toevoer van grondstoffen een cruciale rol speelt bij conflicten, is het bovendien van cruciaal belang dat een regelgevend kader Europese bedrijven verplicht proactief hun volledige waardeketen te begrijpen en te screenen, en actie te ondernemen waar nodig.

Geen garanties op gerechtigheid

Een ander problematisch element is het schrappen van een Europees kader voor de juridische aansprakelijkheid van bedrijven. Dat moet er bijvoorbeeld voor zorgen dat slachtoffers van schendingen wereldwijd (individueel of collectief) gemakkelijker in de EU naar de rechtbank kunnen stappen. De Commissie wil het nu overlaten aan de individuele lidstaten om die aansprakelijkheid zelf in te vullen volgens hun nationale wetgeving. De mogelijkheid tot representatieve actie, waarbij ngo’s en vakbonden slachtoffers vertegenwoordigen in rechtbanken, verdwijnt. Allesbehalve een vereenvoudiging dus, en al helemaal niet voor wie gerechtigheid zoekt.

Het omnibusvoorstel is op een democratisch bedenkelijke manier tot stand gekomen, zonder echte inspraakrondes of impactstudies.

Ook wat betreft klimaat betekent het omnibusvoorstel een stap achteruit. Hoewel de Commissie duidelijk maakt dat er niet geraakt wordt aan de doelstelling van klimaatneutraliteit tegen 2050, krijgen bedrijven wel heel veel vrijheid op de weg ernaartoe. Er is nog wel een verplichting om een transitieplan op te stellen richting de doelstelling van het Parijsakkoord (opwarming van maximum 1,5°C), maar bedrijven worden niet wettelijk verplicht om dat plan te implementeren. Begrijpe wie begrijpen kan, in volle klimaatcrisis.

Daarbovenop komt dat het omnibusvoorstel op een democratisch bedenkelijke manier tot stand gekomen is (zonder echte inspraakrondes of impactstudies), en dat het zich baseert op bedenkelijke aannames. Zo bracht SOMO onlangs aan het licht dat dezelfde grote multinationals die klagen over regelgeving en gebrek aan financiële steun voor de groene transitie, de voorbije jaren miljarden uitkeerden aan hun aandeelhouders – geld dat niet geïnvesteerd wordt in hun eigen bedrijfsvoering. Voldoen aan de verplichtingen van de zorgplichtwet zou diezelfde ondernemingen naar schatting 0,13 percent van de gemiddelde aandeelhoudersuitkeringen in 2023 kosten.

Van het zelfverklaarde wereldleiderschap van de EU voor een duurzamere economie dreigt bitter weinig over te blijven als de omnibuswet wordt aangenomen. De Commissie geeft het onaanvaardbare signaal dat grote bedrijven nog wel even door kunnen gaan met vervuilen, uitbuiten en uitstoten. De tegenstelling tussen duurzaamheid en competitiviteit is bovendien vals – tal van bedrijven bewijzen dat vandaag al. Volgens een recente studie liggen veel bedrijven overigens eerder wakker van de wettelijke onzekerheid die de EU zelf creëert, dan van overregulering.

De bal ligt nu opnieuw in het kamp van de lidstaten en het Europees Parlement, die zich de komende maanden over het voorstel buigen. België, dat als EU-voorzitter nog uitpakte met een felbevochten compromis over de zorgplichtwet, moet een duidelijk signaal geven en zich verzetten tegen deze afbraakpolitiek.