“‘Hoop in moeilijke tijden’

In februari 2023 streed mijn jongste broer voor zijn leven aan het Universitair Ziekenhuis in Leuven. Maar ik twijfel of ‘strijden’ wel het juiste woord is. Als je kanker hebt is het vooral ondergaan.

Hij zat toen in een geïsoleerde kamer, speciaal ingericht voor mensen die een stamceltransplantatie ondergaan. Ik was de enige persoon die hem kon bezoeken.

‘Hope’

De procedure is heel simpel. De stamcellen zitten in een zakje die via buisjes en een naald binnen enkele minuten in het lichaam worden gebracht.

Mijn broer zat voor de tweede keer in zo’n kamer. De eerste stamceltransplantatie die hij onderging was na een half jaar mislukt. De kankercellen waren terug, agressiever dan ooit, verspreid over zijn hele lichaam.

Wat volgde, voor en na de stamceltransplantatie, was een ware uitputtingsslag. Alleen mensen die het ondergingen, kunnen dat beschrijven. Vooraf kreeg mijn broer de zwaarst mogelijke chemotherapie om de kankercellen te verwijderen. Hij lag dus al meer dan drie weken in het ziekenhuis. Na de stamceltransplantatie volgden nog vier zware weken.

Toen ik hem de eerste dag na de transplantatie bezocht, zag ik een woord op het prikbord tegenover zijn bed. ‘Hope’, stond er links onderaan in kleine letters. Ik wilde hem vragen waarom hij dat woord had geschreven. Ik wilde hem vertellen dat ik ooit een boek over hoop schreef.

Maar de eerlijkheid gebiedt mij te zeggen dat ik toen niets zei. Vanop afstand keek ik naar hem, of beter gezegd, naar wat er van hem overbleef, en dacht in stilte na.

Hoe kan hij nog hoop hebben?

Toen hij in 2018 ziek werd, woog hij 83 kilogram. Toen ik hem die dag in 2023 bezocht en voor mij zag liggen, was dat geen 50 kilogram meer. Al vijf jaar reisde hij tussen ziekenhuizen. Alle mogelijke remmers tegen chronische leukemie had het UZ in Leuven al uitgeprobeerd. Niets werkte.

Na zoveel sessies chemotherapie. Na zoveel maanden hospitalisatie. Hoe kan je dan nog hoop hebben? De eerste stamceltransplantatie mislukte. De kansen om de tweede te overleven waren beperkt. Toch koos mijn broer voor hoop.

Nog geen twee weken na die transplantatie waren de kankercellen al terug. Een maand later vloog ik met hem in een rolstoel naar Albanië. Zo kon hij bij zijn ouders zijn als hij stierf. In het ziekenhuis schatten ze dat hij nog maar enkele weken te leven had. Het werden uiteindelijk vier maanden, al twijfel ik of ‘leven’ hier het gepaste woord is.

Al die jaren stond ik hem bij. Zoals mijn broer ben ik iemand die hoopvol in het leven staat. Lange tijd hoopte ik dat hij het zou halen. Het mocht niet baten. Maar ik weet dat zonder die hoop hij, en wij met hem, nooit had ‘gestreden’.

‘Het kwaadste der kwaden’

Ik zag en voelde hoe mensen rondom mij niet meer in hoop geloven en het als een illusie zien. Daarom schreef ik het boek De kracht van hoop. Als filosoof was ik ook getriggerd omdat de allergrootste filosofen, van Plato tot Nietzsche, hoop de grond inboorden.

In België en Nederland ging ik in gesprek met academici en ondervond ik hoe ze neerkeken op het thema. Heel wat academici zien zichzelf als Nietzscheaanse rationele denkers: pessimistisch over de wereld en de realiteit. Want als je rationeel bent en je begrijpt wat er aan het gebeuren is, kan je niet anders dan pessimistisch zijn.

Zeven jaar na die gesprekken, stuurde een Nederlandse academicus me een wetenschappelijke studie over hoop door. Opvallend vond ik dat, want hij was net één van de mensen die bijna met fierheid als Nietzscheaan hoop minachtte. Volgens Nietzsche was hoop ‘het kwaadste der kwaden’.

Reddingslijn

Dat onderzoek van University of Missouri brengt zes gelijklopende studies samen. Een team van onderzoekers concludeert erin dat de emotie die ons leven betekenis geeft hoop is. ‘Hoop is niet louter een aangenaam gevoel, het is een reddingslijn’, wordt in een artikel naar het onderzoek verwezen. Hoop is belangrijk, zeggen de onderzoekers. Het geeft ons leven diepte, doel en richting.

Het is menselijk om met de huidige situatie in de wereld hoop te verliezen.

Zo toont het onderzoek dat hoop vooral in moeilijke tijden van groot belang kan zijn. Het maakt het mogelijk voor mensen om zich in te beelden dat dingen beter kunnen gaan. Dat is het potentieel van hoop, het brengt mensen in beweging, zelfs wanneer het moeilijk is.

Volgens de onderzoekers is hoop ook iets dat kan groeien, ook in moeilijke omstandigheden. Daarom bepaalt het mee hoe we naar ons leven kijken en wat we geloven dat mogelijk is.

In een wereld die in rep en roer staat, waarin oorlog, conflicten, ongelijkheid, uitbuiting en zelfs genocide worden genormaliseerd is het heel moeilijk om hoopvol te blijven. Het voelt, voor mij in elk geval, soms als een gevecht. Het is menselijk om met de huidige situatie in de wereld hoop te verliezen.

Maar ik vraag me oprecht af wat er overblijft als er geen hoop meer is? Hoe kunnen we iets betekenen voor andere mensen, voor onze kinderen of kleinkinderen en de wereld waarin we leven als we geen hoop meer hebben? Wat zal ons individueel of collectief in beweging brengen als er geen hoop is?

Er is niets dat voor eeuwig blijft, ook niet deze harde tijden. Daarom geloof ik dat we niet moeten wanhopen en dat verandering mogelijk is, maar niet als we er niet in geloven. Wanneer we geloven dat verandering mogelijk is ontstaat hoop, of actieve hoop zoals ik het beschrijf in mijn boek.

Ik maak me geen illusies en ik ben niet naïef. Hoop noch geneeskunde hebben mijn broer kunnen redden. Maar zonder geneeskunde en hoop was zijn leven nog korter geweest. Wat erg is voor degenen die ons verlaten, maar ook voor de dierbaren die ze achterlaten.

Een maand voor hij stierf vroeg ik mijn broer, die onmenselijk hard aan het lijden was, waarom hij door bleef gaan. ‘Om onze ouders de kans te geven zo lang mogelijk bij mij te zijn’, was zijn antwoord.

Waarom hij in zijn ziekenhuiskamer het woord ‘hope’ schreef, daarop zal ik geen antwoord krijgen. Ik weet wel uit zijn daden dat hoop hem zo lang in leven hield.

‘Hoop is een houding, hoop is: eraan beginnen’, schrijft Stefan Hertmans in zijn boek Verschuivingen. Ik wil daar graag aan toevoegen: vooral wanneer het moeilijk is, of zelfs wanneer je de dood in de ogen kijkt.