“‘Laten we leven zonder een hemel’

Onlangs las ik een interessant artikel over ‘technofossielen’. Stel je even voor dat we enkele miljoenen jaren verder zijn en dat men op dat moment op zoek gaat naar fossielen. Wat zal men dan vinden? Volgens enkele wetenschappers die over dat onderwerp een boek schreven zal het onder meer gaan over plastic doosjes van fast food, kleding uit de fast fashion, aluminium drankblikjes en kabeltjes van computers. Het is een troostende gedachte dat een kindertekening van een familie met een regenboog op de achtergrond meer kans heeft om als fossiel te overleven dan een computerchip. Maar tegelijk stemt het me enorm droef dat het onze wegwerpzooi is die we als een testament zullen nalaten.

Het is een merkwaardig idee van vooruitgang. In onze consumptiemaatschappij is de essentie van de dingen hun ‘er niet meer zijn’. Het hoogste doel van veel dingen is: geconsumeerd worden. Als dat nu nog zou willen zeggen dat iets wordt opgenomen in een soort natuurlijke kringloop, zoals een blad van een boom dat na het afsterven voedsel voor nieuw leven wordt, dan zou er misschien enig gevoel van verzoening met dit alles mogelijk zijn. Maar dat is niet het geval.

Als consument wordt ons geleerd dat we hipper zijn als we een sapje meenemen in een plastic wegwerpbeker dan in een herbruikbare variant. Of de reclame zegt ons dat we ‘water met een smaakje’ moeten drinken in een kleurig wegwerpflesje. (Gewoon water uit de kraan heeft immers blijkbaar geen ‘economische meerwaarde’.) Die wegwerpverpakkingen zijn vaak erg mooi gemaakt, maar hebben dus eigenlijk als doel om zo snel mogelijk weer weggegooid te worden. En dat zou dan een teken van welvaart zijn. Dat wat op een warme dag in principe na enkele minuten al wordt weggegooid, kan dus mogelijk miljoenen jaren later nog worden teruggevonden.

Het fascineert me dat niet méér mensen intens verdrietig worden van dat besef. Als we naar onszelf kijken alsof we alleen maar consumenten zijn, hoeven we blijkbaar niet na te denken over waar de dingen naartoe gaan. Het idee dat ‘men’ dat spul ‘ergens’ wel zal recycleren, werkt als een soort aflaat. Je kunt verder leven, in een structurele dissociatie. Alsof we afgescheiden zouden zijn van de rest van de natuur. Alsof we op de aarde zijn zonder er een deel van te zijn. Alsof er nog een ‘elders’ is.

We moeten (moeten!) geloven dat er binnen x aantal tijd op magische wijze technologische oplossingen zullen komen die met terugwerkende kracht al die emissies wel terug uit de lucht zullen zuigen.

Soms denk ik wel eens dat dit alles iets te maken heeft met het geloof in een hemel. Zelf ben ik niet gelovig. Ik ben oprecht blij voor anderen dat ze het wel zijn, en hoop vooral voor hen dat ze echt iets hebben aan dat geloof, onder meer op moeilijke momenten. In mijn spiritualiteit is er geen god. Ik voel me daardoor niet beter of slechter dan anderen, het is gewoon zo. Als kind zat ik eindeloos te piekeren over hoe die hemel eruit zou zien waar we na onze dood naartoe zouden gaan. Het leek me een gigantisch ingewikkelde oefening in ruimtelijke ordening. En ik had allerlei praktische vragen, zoals of oude mensen die stierven toen ik nog kind was me nog wel zouden herkennen als ik als oude man in de hemel zou aankomen.

Waar ik het hier over heb, is de manier waarop het idee van een hemel in de loop der tijden door een aantal mensen is gebruikt als een instrument om het niet over het aardse leven, met alle vormen van machtsongelijkheid, te moeten hebben. Zo heb ik die verhalen alleszins ervaren. Nu hebben we het moeilijk, maar later, in de hemel, zullen we het eindelijk goed hebben. Rijke machthebbers gebruikten soms religieuze argumenten om hun eigen positie te verantwoorden, waarmee ze ook het onrecht in deze aardse wereld konden legitimeren. (Stel je trouwens toch eens voor dat in onze tijd nog iemand zou zeggen dat hij als president door God zelf is aangeduid om een beleid te voeren dat miljoenen kwetsbare mensen in de dood zal voeren, je zou het niet geloven... Maar dit geheel terzijde.) Er is altijd een ‘elders’, en daardoor is het ‘hier en nu’ niet het echte leven, is het iets voorwaardelijks, is het een voorbereiding of een wachten op, kun je gerechtvaardigde eisen van mensen die onderdrukt worden negeren...

Het moderne vooruitgangsdenken heeft de werkelijkheid onttoverd. Dat is in veel opzichten een goede zaak, lijkt me. Maar tegelijk is er een scheidingsdenken voor in de plaats gekomen met daarin ook een aantal hemels als het ware. Dat zien we vandaag de dag in het discours van een aantal herauten van de hypermodernisering. We hoeven nu vooral onze gemiddelde levensstijl niet te veranderen, want dat zou ‘te moeilijk’ zijn. Wel moeten (moeten!) we geloven dat er binnen x aantal tijd op magische wijze technologische oplossingen zullen komen die met terugwerkende kracht al die emissies wel terug uit de lucht zullen zuigen. In de tussentijd moeten we gewoon even doorbijten of zo.

Het lijkt erop dat een eenzijdig vooruitgangsdenken niet alleen onze toekomst maar ook onze verbeelding heeft gekoloniseerd.

Pech voor de slachtoffers van dat grotere goed later. Het feit dat je die hemel voor je kunt zien, werkt als een alibi (of opium misschien) om vooral niet te moeten zien dat we nu al fors over de planetaire grenzen gaan, en dat dat nu en in de nabije toekomst voor gigantisch veel lijden zal zorgen. In de meest absurde en weerzinwekkende vorm uit zich dat in het idee dat we ons zouden moeten voorbereiden op een verhuis naar Mars wanneer de aarde onleefbaar wordt. (Mars is dan vrij letterlijk als een hemel...)

We zien nu al overal ter wereld dat de rijksten zich op deze aarde hebben losgekoppeld van de anderen om zich terug te trekken in de symbolische paleizen van hun luxeleventje. Terwijl de ecologische chaos zich verder doorzet, zullen ze dat nog meer doen. Als er trouwens ooit al mensen naar Mars zullen gaan, zullen het enkele superrijken zijn. Net zij dragen de grootste verantwoordelijkheid voor de chaos waarin ze de meest kwetsbaren dan achterlaten. Leven met een hemel als ultieme optie is leven alsof de toekomst er (voor anderen) niet toe doet.

Los van deze rechtvaardigheidsdimensie lijkt het erop dat een eenzijdig vooruitgangsdenken niet alleen onze toekomst maar ook onze verbeelding heeft gekoloniseerd. Mensen gaan op soms vervuilende wijze op reis naar plekken ‘waar er nog veel natuur is’, en dragen zo mogelijk bij aan het sneller verdwijnen ervan. Om het leven ‘hier’ aan te kunnen, moeten we zo nodig naar ‘daar’. We kunnen ons blijkbaar alleen een economie voorstellen die steeds meer plastic zal produceren, alsof dat de ‘prijs’ zou zijn die we moeten betalen voor onze welvaart. Want ‘je kunt de mensen toch niet veranderen’.

Het lijkt erop alsof sommige mensen zich gemakkelijker kunnen voorstellen ‘dat alles toch al om zeep is en dat we dus even goed voluit kunnen gaan’ dan dat ze hun leven zo zouden organiseren dat ze bij wijze van spreken geen wegwerpflesjes nodig hebben, en dat ze die ‘stilstand’ niet zouden ervaren als een ‘achteruitgang’. Oef, het is te laat, lijken ze te zeggen, nu moeten we niet meer nadenken...

De voorbije jaren was er, onder meer in de EU, gelukkig relatief veel aandacht voor pogingen om onze maatschappij op een meer duurzaam spoor te zetten, via de Green Deal. Ondertussen neemt de rechtse druk toe om van koers te veranderen. ‘Het is wel even goed geweest met al die groene waanzin, nu moeten we weer gewoon aan onze welvaart werken.’ Wie eerlijk kijkt naar de wereld ziet echter dat de planetaire werkelijkheid alleen maar urgenter is geworden en zo rechtstreeks een rechtvaardige welvaart bemoeilijkt. We maakten het warmste jaar ooit mee. De klimaatcrisis versnelt sneller dan veel wetenschappers hadden gedacht. En de EU zit voor heel wat cruciale domeinen, zoals onze consumptievoetafdruk, helemaal niet op schema.

Er zijn geen vluchtwegen naar een ‘ooit’ of naar een of andere machine die nog moet gemaakt worden.

Naarmate de situatie ernstiger wordt, willen velen blijkbaar echter nog minder zien wat er gebeurt. Sommigen, zoals de oranje man uit de VS, willen zelfs nog meer gas geven voor een akelige orgie van totale vernietiging. Hij, die zich beschermd denkt door God, wil de levenskansen van eindeloos veel mensen die nu leven en die nog moeten geboren worden zonder probleem verruilen voor het strelen van zijn wankele en zieke mannelijke ego. Misschien denkt hij dat hij ook in de hemel de geniaalste van allen zal zijn. Maar moeten we de wereld opgeven om de hemel te verwerven?

Het klinkt misschien wat ingewikkeld, maar stel dat we in het hier en nu zouden leven alsof er geen hemel is. Bruno Latour stelde zich al de vraag waar we zouden kunnen landen. Het is een relevante vraag. Stel dat we zouden kiezen voor een radicaal aards besef, dat ervan uitgaat dat het nu innig verbonden is met het toen en het later, en het ik met al het andere. Stel dat we met onze universele menselijke moderne waarden, ons streven naar rechtvaardigheid en waardig leven voor allen, gaan handelen in het hier en nu. Alsof dit de enige planeet is die we hebben, en alsof dit het aardse huis is van allen die hopelijk nog miljoenen jaren na ons zullen komen en van alle niet-menselijke wezens. Stel dat we geen dingen maken waarvan de negatieve impact langer dan een generatie duurt. Stel dat we alleen naar onszelf kunnen kijken als burgers en als goede voorouders.

Het fascinerende is dat veel mensen die gedachte als beangstigend zullen ervaren. Alsof ze bij gebrek aan die hemel ineens met volle kracht in de wereld geworpen worden, in al hun naakt zijn. Eigenlijk is er volgens mij een veel grotere vrijheid in een leven dat zich met enige nederigheid en tegelijk erg grote creativiteit beweegt binnen de planetaire grenzen en de regeneratieve vermogens van de aarde. Een leven dat radicaal kiest voor rechtvaardigheid, binnen en tussen generaties.

Waarom is het idee van een genoeg zo bedreigend? Misschien omdat we dan echt in de tijd en het ondermaanse zouden moeten leven en in die spiegel moeten kijken. Het komt er dan op aan, voor het goede leven, dat we het concrete lijden in deze werkelijke wereld verminderen. Er zijn geen vluchtwegen naar een ‘ooit’ of naar een of andere machine die nog moet gemaakt worden. We moeten het doen met wat we nu hebben. En vanuit een diep besef van ons deelzijn wordt ons grootste ideaal dat we dit huis netjes en ongeschonden doorgeven aan de generaties na ons.

Daartoe moeten we dan onder meer de tragiek in de ogen kijken dat onze zogenaamde wegwerpkleding vol zit met ‘forever chemicals’ en de moed hebben om de schaamte en het diepe verdriet die daarbij horen te voelen. Onze nog niet geboren achterkleindochter zit de hele tijd mee aan onze tafel. Dat we aan haar een stem geven, gaan we dan beschouwen als normaal, en niet als een vorm van vervelende ‘moralisering’.

Stel dat je niet je hemel maar je aarde zou moeten verdienen? In die gedachte zou meer hoop kunnen zitten dan in het defaitisme over de verondersteld onvermijdbare plastic soep, waarvan de kleinste deeltjes ondertussen in onze lichamen zitten en de bekertjes die fossielen zullen worden. Ik denk dat we een wereld te winnen hebben, deze wereld. Het is hier en nu dat we te handelen hebben.