Waarom het Westen moslima’s maar niet wil begrijpen

Gesprek bij de koffie

Ik herinner me een gesprek met een Belgische vriend die met een moslimvrouw was getrouwd. Bij de koffie begaven we ons op het delicate terrein van religie en culturele verschillen. Onvermijdelijk kwamen we bij de hijab terecht.

‘In België,’ legde hij uit, met een zekere frustratie in zijn stem, ‘zien mensen de hijab als meer dan een stuk stof. Ze zien het als een symbool van onderdrukking. Alsof mijn vrouw onderdrukt wordt.’ Hij pauzeerde even en lachte toen zachtjes en wrang. ‘Ze wordt absoluut niet onderdrukt. Ik weet niet eens waar ze nu is.’

Toen werd hij serieus.

‘Als ik één ding aan deze samenleving zou kunnen veranderen, zou dat zijn hoe ze naar moslimvrouwen kijken.’

Die zin bleef me bij. Ik wilde hierover schrijven, maar struikelde. Hoe kon ik voorkomen dat ik sleetse argumenten zou herhalen, of erger nog, me aan mansplaining zou bezondigen? De enige manier om verder te komen was door te luisteren naar de stemmen van vrouwen om me heen en naar wetenschappers als Lila Abu-Lughod en Nadia Fadil, die jarenlang bezig zijn geweest om deze debatten te ontrafelen.

Het werkelijke gewicht van onderdrukking

Al decennialang heeft het westerse beeld van moslimvrouwen één enkel, hardnekkig beeld: gesluierd, monddood gemaakt, onderdrukt, wachtend op redding.

Antropologe Lila Abu-Lughod vocht jarenlang tegen dit stereotype. In haar boek Do Muslim Women Need Saving? vertelt ze het verhaal van Zaynab, een Egyptische vrouw die een klein café runt terwijl ze te maken heeft met intimidatie door de politie en corruptie.

Toen haar werd gevraagd of de islam haar onderdrukt, werd Zaynab woedend. ‘Wat?! Natuurlijk niet! Het is de regering’, zegt ze.

Haar problemen komen niet voort uit religie, maar uit armoede, omkoping en werkloosheid. Uitdagingen die hun oorsprong vinden in politiek en macht, niet in devotie. Het verhaal van Zaynab laat zien hoe de westerse blik vaak het echte leed (koloniale erfenissen, corrupte staten, oorlog en ongelijkheid) uitwist.

Ik moest aan Zaynab denken toen ik mijn zus in Gaza belde. Haar leven wordt bepaald door het enorme geluid van bommen, honger en gedwongen ontheemding, in plaats van abstracte debatten over cultuur en religie. Toen ik haar vroeg hoe ze dit allemaal kon doorstaan, gaf ze een antwoord dat een stille kracht uitstraalde, het soort kracht dat voortkomt uit een leven dat te lang te dicht bij de dood heeft gestaan. ‘Geloof. Geloof houdt ons in leven. Als we stoppen met proberen, gaan we dood.’

Het is bitter ironisch, hetzelfde Westen dat zichzelf positioneert als de “redder” van moslimvrouwen, gretig om hen te bevrijden van hun geloof, juist datgene wat haar gezond houdt te midden van een voortdurende genocide.

Wanneer sociale media kolonialisme weerspiegelen

Dat het fragment van Saliha Raiss viraal ging is niet nieuw. Het maakt deel uit van een oud draaiboek waarin moslimvrouwen symbolen worden in het verhaal van iemand anders.

Tijdens de koloniale tijd organiseerden Europese mogendheden ‘bevrijdingsrituelen’. In Algerije dwongen de Franse autoriteiten vrouwen om hun sluier af te doen tijdens openbare ceremonies, wat ze voorstelden als onderdeel van hun “beschavingsmissie”. Wetenschappers noemen dit nu ‘koloniaal feminisme’: het gebruik van vrouwenrechten als morele dekmantel voor kolonialisme.

Vandaag zijn sociale media een nieuw strijdtoneel geworden. Een tweet vervangt een geweer, een hashtag vervangt een manifest, maar de logica blijft dezelfde: vrouwenrechten worden een handig wapen in de politieke strijd van iemand anders.

Wanneer Musk een extreemrechtse boodschap retweet, versterkt hij die niet alleen. Hij geeft islamofobie legitimiteit, een megafoon, een wereldwijd publiek. Algoritmes verspreiden het vervolgens verder, omdat verontwaardiging is goed voor business. Een sluier wordt een clickbait-kop. Een vrouw wordt een symbool. En ergens in het rumoer verdwijnt haar echte stem.

Meer dan symbolen

In België leidt de hijab tot eindeloze discussies. Iedereen heeft er een mening over, behalve de vrouwen die hem dragen.

Antropologe Nadia Fadil wijst erop dat wanneer mensen volhouden dat vrouwen door traditie worden “gedwongen” of door een vals bewustzijn “gevangen” zitten, ze voorbijgaan aan de realiteit dat veel vrouwen actief voor de hijab kiezen uit geloofsovertuiging of om redenen die buitenstaanders zich niet altijd kunnen voorstellen.

Na verloop van tijd raakte Nadia deze discussies beu. Ze besefte dat het verdedigen van de hijab vaak het idee versterkte dat gesluierde vrouwen een “probleem” waren dat moest worden uitgelegd. De vraag ‘is de hoofddoek onderdrukkend of emancipatorisch?’ was een valstrik, omdat ze ervan uitging dat de ongesluierde vrouw de neutrale, normale norm was.

Seyma, een studente aan de VUB, verwoordde het als volgt: ‘Als mensen volhouden dat ik onderdrukt word, moet ik lachen. Ik heb hier zelf voor gekozen. Maar als ik het verdedig, voelt het alsof ik hen antwoord geef, en niet mezelf.’

‘Het probleem is niet de hijab zelf’, voegde ze eraan toe. ‘Het probleem is dat het Westen, net als de Taliban in Afghanistan, iedereen één bepaalde kledingstijl oplegt.’

De valkuil van grote ideeën

Hier proberen mensen te debatteren over “het redden van moslimvrouwen” tussen cultureel relativisme en universalisme. Cultureel relativisme zegt: veroordeel de praktijken van een andere cultuur niet. Universalisme zegt: sommige waarden, zoals vrijheid en gelijkheid, moeten voor iedereen gelden.

Op papier klinken beide mooi. In de praktijk mislukken beide.

Ik vroeg Seyma opnieuw naar deze kaders. Ze haalde haar schouders op.

‘Relativisme voelt als een excuus. Mensen kijken weg als vrouwen lijden. Maar universalisme?’ Ze rolde met haar ogen. ‘Dat is meestal wanneer Europa besluit dat het het beste weet.’

Haar woorden weerspiegelden de kritiek van Abu-Lughod. Cultureel relativisme kan in een geglobaliseerde wereld een schild worden om echte onrechtvaardigheden te negeren. Universalisme herhaalt vaak de koloniale arrogantie door vrouwen elders te “redden” en ongelijkheid in eigen land te negeren.

En beide benaderingen missen iets essentieels: dat devotie, familie en gemeenschap bronnen van kracht kunnen zijn. Voor veel vrouwen ziet empowerment er niet uit zoals in het westerse scenario.

Luisteren in plaats van redden

Toen ik Abu-Lughod benaderde voor een interview, gaf ze toe dat ze uitgeput was. Ze had boeken, essays en onderzoeksrapporten geschreven. Toch keren dezelfde stereotypen steeds weer terug, alsof niemand luistert.

En misschien is dat wel het punt. De virale clip van Saliha Raïss ging niet over haar. Het ging niet over Belgische moslims of moslimvrouwen. Het ging over het aanwakkeren van verontwaardiging.

Het debat over moslimvrouwen dekoloniseren betekent dat script weigeren. Het betekent vertragen, luisteren naar de verhalen van vrouwen en onderdrukking erkennen als politiek en historisch, niet als een tijdloze tekortkoming van de ‘cultuur’.