Genocide in Gaza: ‘Waar is Europa?’

De eerste vraag is natuurlijk: hoe stoppen we de genocide vandaag, eerder dan morgen? Dan komen de vragen wie schuldig is aan dit verpletterende geweld, wie collaboreert of wegkijkt, wie ontmenselijkt, wie het niet wil weten, wie weigert zijn verantwoordelijkheid te nemen. Ergens in het lijstje vragen dat Gaza oproept, duikt ook de vraag op hoe we hier beland zijn en, minstens zo belangrijk, welke gevolgen de genocide zal hebben voor internationale afspraken en relaties – voor de wereldorde.

De Nieuwe Wereld

Op die twee vragen probeert Pankaj Mishra antwoord te geven in De wereld na Gaza. ‘Ik schrijf dit boek in een vreemd hiaat,’ zegt de auteur in zijn proloog, ‘tussen een onvoldoende begrepen verleden en een dreigende toekomst.’ Het verleden, dat was ‘de droom van een verenigde wereld gebaseerd op respect voor mensenrechten en een minimum aan wettelijke en politieke normen’. De toekomst, dat is de wereld na Gaza.

Mishra opent zijn proloog heel subtiel met de gebeurtenissen van 19 april 1943, toen een paar honderd jonge Joden in het getto van Warschau de wapens opnamen tegen de nazitroepen. Hij schrijft het niet met zoveel woorden, maar de analogie met 7 oktober 2023 is duidelijk genoeg voor de lezer. Een van de leiders van de opstand, Marek Edelman, zei: ‘Het ging er alleen nog maar om dat we ons niet als lammeren wilden laten afslachten wanneer we aan de beurt waren.’

Meteen ben je vertrokken voor een ontdekkingstocht door de geschiedenis van het Israëlische koloniale project en de lange aanloop naar de actuele genocide in Gaza. Mishra verweeft die Israëlische geschiedenis ook met zijn verschuivende, persoonlijke relatie tot Israël en het zionisme. Van de poster van Moshe Dayan (de Israëlische minister van Defensie tijdens de Zesdaagse Oorlog in 1967) op zijn tienerkamer tot de messcherpe aanklacht tegen zionisme en genocide in zijn jongste boek.

Mishra verbindt zijn zoektocht naar de wortels van de genocide ook met zijn positie als Indiaas schrijver – opgegroeid in een hindoenationalistische familie met een hogekasteachtergrond. Dat betekent met name dat hij aandacht heeft voor de ideologische banden en gelijkenissen tussen zionisme en hindoenationalisme, en voor de sterk toegenomen samenwerking tussen de Israëlische en de Indiase regeringen.

Op bladzijde 63 schrijft hij: ‘Zoals zoveel hindoenationalisten, zowel in het heden als in het verleden, kon mijn grootvader zijn goedkeuring van Hitlers patriottisme heel soepel in balans brengen met zijn steun voor het zionisme. Tenslotte waren zowel nazi-Duitsland als Israël vastbesloten hun land te zuiveren van vreemde en potentieel niet-loyale elementen, en een militaristisch ethos onder hun burgers aan te moedigen.’

Dat Hitler in Oekraïne zijn eigen, Duitse “Indië” wou stichten, interesseerde de hindoenationalistische denkers blijkbaar niet, net zomin als het feit dat de zionisten in West-Azië hun koloniale project begonnen op een moment dat de Indiase antikoloniale strijd de overwinning boekte – maar aan die strijd namen hindoenationalisten natuurlijk nauwelijks deel.

Een van de lijnen in het vertoog van Mishra is dat Israël een Europees, koloniaal en racistisch project is. Hij citeert Orwell, die al in 1945 opmerkte dat Palestina ‘een kwestie van kleur’ was, en James Baldwin in 1967, die opmerkte: ‘De Jood is een witte man en als witte mannen in verzet komen tegen onderdrukking zijn het helden; als zwarte mannen zich verzetten, zijn ze teruggevallen in hun barbaarse aard.’

Ook de Joods-Duitse romanschrijver Jurek Becker schreef in 1977 al: ‘Joden in het Nabije Oosten hebben zich gevestigd als een superieur ras en voeren een beleid dat ik alleen maar als roofzuchtig kan beschrijven.’

Mishra citeert zelfs Viktor Klemperer, die in 1934 in Dresden schreef: ‘Wat mij betreft zijn de zionisten die terug willen naar de Joodse staat van 70 jaar na Christus net zo erg als de nazi’s. Met hun bloeddorst, hun oude “culturele wortels”, hun deels huichelachtige, deels domme terugdraaien van de wereld doen ze niet onder voor de nationaalsocialisten.’

Dat alles betekent geenszins dat Mishra geen oog heeft voor het antisemitisme in Europa of voor de gruwel van de Shoah. Maar hij vraagt zich wel af of het zionisme meer geleerd heeft uit die vernietigingspolitiek dan het belang van eigen “Lebensraum”, zoals de romantische Europese nationalisten voor hun volk bepleitten.

Mishra maakt in zijn boek duidelijk hoe de Shoah, en vooral de herinnering eraan, omgesmeed werd van een dodelijke schande voor het Joodse volk tot een nationalistische en agressieve ideologie die de staat Israël een vrijbrief geeft om grondgebied te claimen en militair tussen te komen buiten zijn – onduidelijke – grenzen.

De eerste decennia na de Shoah en na de stichting van Israël (en de Nakba, die nodig was om Lebensraum voor de Joodse kolonisten en hun staat te creëren) was er nauwelijks aandacht voor de herinnering van de Holocaust. Er heerste, integendeel, vooral wantrouwen tegen Europese Joden die de Endlösung overleefd hadden.

Dat veranderde volgens Mishra vanaf het proces tegen Adolf Eichmann, in 1961. Mishra citeert uit het hoofdartikel van een speciale editie van de krant Yedioth Ahronroth, kort na de arrestatie van Eichmann: ‘Alleen de Joodse staat kan nu nog Joods bloed beschermen.’

Die overtuiging werd heel snel verbonden met de angst dat een nieuwe uitroeiing dreigde, ditmaal met de Arabische buren als daders. David Ben Gurion, premier van Israël tussen 1948 en 1963, riep dat ‘we niet willen dat de Arabische nazi’s ons komen afslachten’ en baseerde de enorme bewapening – inclusief atoomwapen – van zijn staat op die existentiële angst.

Het was, schrijft Mishra, onder Menachem Begin, de premier die in 1982 het Israëlische leger Libanon liet binnenvallen en groen licht gaf voor de slachting in de Palestijnse vluchtelingenkampen Sabra en Shatila, dat de Shoah echt uitgroeide tot hét betonnen fundament voor de staat Israël en alle geweld dat van die staat uitgaat. ‘Het Israël van nu verandert in een Yad Vashem met een luchtmacht’, schreef de Joods-Amerikaanse auteur Thomas Friedmann in 1989. 

Niet alleen in Israël of onder de Joodse diaspora veranderde het beeld en het belang van de Shoah. Ook in Europa, en met name in Duitsland, werd een lange weg afgelegd tussen het vroege “Wir haben es icht gewusst” tot “het bestaansrecht en de veiligheid van Israël zijn onderdeel van de Duitse raison d’état” van Merkel en Baerbock. Mishra toont met veel voorbeelden aan dat die Duitse bocht niet enkel om een nationaal schuldgevoel ging, maar ook om Duitsland opnieuw centraal te krijgen in de westerse, naoorlogse politieke economie.

Dat niet enkel Duitsland zijn raison d’état verbindt met het door dik en dun verdedigen van Israël, weet intussen het kleinste kind. Mishra citeert Tony Judt, die in 2005 schreef dat ‘erkenning van de Holocaust het toegangskaartje’ werd tot de EU.

Mishra: ‘De Joodse slachtoffers van Hitler werden niet langer genegeerd, ze werden het symbool van een verenigd Europa.’ Bovendien dient het officiële filosemitisme ook een intern doel, zeker als het gekoppeld wordt met de overtuiging dat moslims de grote bedreiging vormen voor Joden vandaag. Zo ‘verdoezel je dat bijna 90 procent van de antisemitische misdaden [in Duitsland] worden gepleegd door rechtse, witte Duitsers.’

‘De Amerikanisering van de Holocaust’

Een apart hoofdstuk in De wereld na Gaza focust op ‘de Amerikanisering van de Holocaust’, of de “bekering” van de Verenigde Staten tot de onwrikbare en almachtige bondgenoot van de zionistische staat.

Voor en tijdens WO II gold in de VS een immigratieverbod voor Joden, en ook na 1948 was er veel voorbehoud in de VS tegenover Israël. Maar nadat Israël in 1967 en 1973 een overlevingsoorlog had uitgevochten tegen de Arabische buurlanden – die laatste gewonnen dankzij ingevlogen Amerikaans materieel – kantelde de houding van de VS.

De visie van Begin bepaalde nu ook het Amerikaanse beleid: zowel in Joodse kringen als onder conservatieve christenen gold voortaan: ‘Israël kon geen kwaad doen. Alleen een antisemiet kon iets vinden om te bekritiseren in het wonder dat het herboren Israël was.’

Dat is een citaat van Shalom Goldman die met veel vragen terugkeerde naar de VS, nadat hij in 1972 zijn militaire dienst in Israël vervuld had. De nieuwe ‘Holocaustvroomheid’ werd gevoed door films als Schindler’s List en de tv-serie Holocaust, en door de hele culturele herdenkingsindustrie die eruit voortkwam.

Mishra herinnert de lezer er tijdig aan dat die ideologie grote gevolgen had in het echte, politieke optreden van de VS – bijvoorbeeld toen de Afro-Amerikaanse Andrew Young moest aftreden als ambassadeur bij de VN omdat de Mossad naar Newsweek lekte dat Young een ontmoeting had gehad met een PLO-vertegenwoordiger.

In het laatste deel van het boek onderzoekt Mishra de relatie tussen zionisme, kolonialisme en racisme, en laat hij zien hoe het slachtofferschap van Joden ingezet wordt in een politiek die wereldwijd steeds meer langs identitaire lijnen gevoerd wordt.

Dat Israël een koloniaal project was, leverde de Palestijnse bevrijdingsstrijd veel steun en sympathie op bij de nieuwe naties die uit het einde van de Europese kolonisering ontstonden. Daarvoor moest men enkel teruggrijpen naar vroege geschriften van onder andere Theodor Herzl, die Der Judenstaat (1896) schreef: ‘We zouden een onderdeel moeten vormen van een verdedigingswal van Europa tegen Azië, een buitenpost van de beschaving tegenover de barbarij’. De antikoloniale en anti-imperialistische credentials van de Palestijnen werden eind vorige eeuw verder onderbouwd door onder andere het werk van de Palestijnse literatuurwetenschapper Edward Saïd.

De wereld na Gaza, betoogt Pankaj Mishra, is een wereld waarin ethische overtuiging en internationale afspraken ingewisseld worden voor loutere machtspolitiek en eigenbelang: ‘...een wereld die zich alleen druk maakt om het eigen voortbestaan en de rechten en principes die ze ooit heiligde vrijelijk met voeten treedt, ieder gevoel van waardigheid en eer verwerpt en geweld, leugens, wreedheid en slaafsheid beloont.’

Zijn hoop stelt Mishra in alle actievoerders die de zaak van de Gazanen blijven verdedigen, tegen de politieke en ideologische overmacht in. Om dat zelf even concreet te maken: de demonstranten in Brussel, de individuen en organisaties die de Rode Lijn trekken, de flotilla, degenen die een J’accuse uitspreken, de dagelijkse protesten, de volgehouden menselijkheid.