Is Duitsland ergens tussen Oost en West het noorden kwijtgeraakt?

Imitatiepolitiek

De winst voor AfD komt niet als een verrassing. Overal in Europa winnen rechts-populistische partijen terrein – aan de oostkant van het voormalige IJzeren Gordijn nog meer dan in West-Europa.

De Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev ziet dit als een gevolg van wat hij ‘imitatiepolitiek’ noemt. In zijn euforie over de overwinning van de liberale democratie en het ‘einde van de geschiedenis’ negeerde het Westen een groeiend onrecht: het Oosten moest het Westen ‘imiteren’ of zich eraan aanpassen, maar het begon met een enorme achterstand.

Langzaam groeiden partijen die de antisysteemgevoelens van gewone mensen zouden doen ontvlammen. Zo ook in Duitsland.

Krastev wijst ook op een ander fenomeen: leegloop. De AfD boekte de grootste winst daar waar jonge mensen massaal wegtrokken. De voormalige DDR verloor bijvoorbeeld 14 procent van zijn inwoners aan het westen van Duitsland alleen.

De cyclus van een krimpende en vergrijzende bevolking, afbrokkelende overheidsdiensten en economische achterstand, leidde tot bevolkingsafname en ‘demografische paniek’. Autoritaire populisten spelen hier gretig op in.

‘Paniek over een niet-bestaande invasie van migranten kan een vervormde weerklank zijn van een onderliggende en veel reëlere angst: dat grote delen van de eigen bevolking zullen emigreren’, zei Krastev in 2020 aan MO*.

‘Nooit meer is nu’

Ondanks de forse groei van AfD staat die andere muur, de zogenaamde ‘Brandmauer’ – niet samenwerken met extreemrechts – ook nog steeds overeind. AfD zal geen deel uitmaken van de regering. Maar de samenleving zal intussen verder worden verziekt.

Dat de lgbtqi+-gemeenschap en ‘vreemdelingen’ succesvol als zondebokken worden ingezet, is in Duitsland zo mogelijk nóg zorgwekkender dan in de rest van Europa. Een groot deel van de Duitsers voelt dat zelf ook aan.

In de Berlijnse straten is de zogenaamde ‘Erinnerungskultur’ overal tastbaar. Rond Nollendorfplatz, in het zuiden van de stad, staan bijvoorbeeld herdenkingsmonumenten voor de ‘homoseksuele slachtoffers van het nationaalsocialisme’. ‘Doodgeslagen, doodgezwegen’, staat erop te lezen.

Overal in het straatbeeld hangen boodschappen en posters in solidariteit met immigranten. Daarbij wordt ook naar de donkere bladzijden uit het Duitse verleden verwezen. ‘Nooit meer is nu. Beste buitenlanders, laat ons alsjeblieft niet alleen met deze Duitsers’, luidt een van die posters, een verwijzing naar AfD.

De ‘Willkommenskultur’ die Angela Merkel met haar historische woorden ‘Wir schaffen das’ belichaamde, moet volgens AfD op de schop. De CDU/CSU lijkt AfD daarin te volgen, ook al heeft Duitsland, door de sterk vergrijzende bevolking, in vele sectoren van de arbeidsmarkt een grote nood aan immigranten.

AfD bevrijdt het onderdrukte verlangen van sommige burgers om het schaamtegevoel van de Erinnerungskultur en de Willkommenskultur van zich af te schudden. Een schaamtegevoel dat volgens de partij onterecht aan de Duitsers wordt opgelegd. Holocaustmusea en bezoekerscentra in voormalige concentratiekampen voelen zich nu bedreigd. De jongerenorganisatie van de partij gebruikte ‘Alice für Deutschland’ als slogan, een verwijzing naar de nazi-leuze ‘Alles für Deutschland’.

In de Mühlenstrasse, waar de restanten van de Berlijnse Muur veranderden in een openluchtgalerij (de toeristische trekpleister ‘East Side Gallery’), toont de laatste muurschildering de Israëlische vlag over de Duitse vlag met het opschrift ‘Vaterland’. Miljoenen joden werden voor het idee van een etnisch ‘zuiver’ Duitsland vermoord. Vandaag hebben joodse overlevenden ‘twee vaderlanden’.

‘Ik heb me nog nooit zo verstikt gevoeld als in dit land, dit is zeer ernstig.’

De muurschildering symboliseert de zogenaamde ‘Staatsräson’ van het naoorlogse Duitsland. Zestien jaar geleden sprak de voormalige bondskanselier Angela Merkel deze historische woorden in het Israëlische parlement: ‘De veiligheid van Israël is de bestaansreden van Duitsland.’ Ook Robert Habeck, die in 2025 kandidaat-bondskanselier voor Die Grünen was, herhaalde deze woorden in een toespraak na 7 oktober 2023.

Sindsdien toonde Duitsland dat het zijn historische verantwoordelijkheid invult als steun voor Israëlische oorlogsmisdaden en zelfs voor genocide. Nochtans zou Duitsland de werkelijke veiligheid van Israël kunnen helpen waarborgen door de basis te leggen voor vreedzaam samenleven met de Palestijnen, en samen te werken met Israëlische vredesactivisten.

Achter de Amerikaanse ambassade en de Brandenburger Tor, in het hart van Berlijn, ligt het indrukwekkende Holocaustmonument, het ‘Denkmal für die ermordeten Juden Europas’, met 2710 betonblokken.

Een informatiebord bij het monument verwijst naar de geschriften van de Duits-Amerikaanse joodse filosofe Hannah Arendt. Wat er echter niet bij staat, is wat Arendt schreef over de contacten tussen Adolf Eichmann, de nazi-ambtenaar die verantwoordelijk was voor de deportaties van joden, en zionistische leiders die deze joden naar Palestina wilden brengen om daar een exclusief etnisch-joodse staat op te richten.

Aan de andere kant van de Spree, waar de Auguststrasse uitkomt op de Oranienburgerstrasse, vind je een enorme muurschildering in solidariteit met de Israëlische gijzelaars in Gaza. Boodschappen van solidariteit met de Palestijnen zijn in het Berlijnse straatbeeld daarentegen subversief: geen grote muurschilderingen, maar een snelle krabbel op de achterkant van de Muur bij de East Side Gallery, of posters van linkse activisten.

Drie jaar Russische invasie van Oekraïne 

Gelijktijdig met de Duitse verkiezingscampagne deed de Amerikaanse president Donald Trump de transatlantische alliantie tussen de Verenigde Staten en de Europese Unie ontploffen. Negen dagen eerder, op 14 februari, had vicepresident J.D. Vance er op het podium van de Munich Security Conference het buskruit onder gelegd.

Ter herinnering: tijdens de vorige Munich Security Conference in 2024 raakte bekend dat Aleksej Navalny was overleden. In plaats van de Russische oppositieleider te herdenken, gaf Vance de Kremlinvriendelijke AfD een steuntje in de rug. Elon Musk had al maanden hetzelfde gedaan op X. Vlak voor de bondsdagverkiezingen deelde Musk op zijn kanaal een promotievideo voor AfD, in het Duits.

De angst dat Oekraïne en de EU zonder de bescherming van het Amerikaanse leger binnen de NAVO kwetsbaar zouden zijn voor Russische agressie, viel samen met de verpletterende resultaten van de AfD in de Duitse verkiezingen. Er heerst ook bezorgdheid dat de EU van binnenuit te verdeeld is geraakt door extreemrechtse Trump-aanhangers om zélf voor die bescherming te zorgen, met een verenigd Europees leger. In EU-lidstaten zoals Italië, Hongarije en Nederland zijn de ideologische bondgenoten van AfD namelijk al aan de macht.

Op 19 februari was de Italiaanse premier Giorgia Meloni in Parijs met andere EU-leiders om te overleggen over een gezamenlijk Europees standpunt tegenover Trump en Poetin. Maar enkele dagen later sprak ze zonder gêne de CPAC-conferentie toe, de jaarlijkse conservatieve bijeenkomst in de VS, die de afgelopen jaren verworden is tot het internationale hoogtepunt van het wereldwijde fascisme.

Hub voor Russische emigranten

Trump zal eerder luisteren naar deze bondgenoten in Europa dan naar António Costa en Kaja Kallas, de eindverantwoordelijken voor het buitenlandbeleid van de Europese Unie. Dit maakt veel Europeanen bang, vooral Oekraïners, maar ook veel Russen. Berlijn is een belangrijke hub voor Russische politieke emigranten en antioorlogsactivisten. De repressie tegen hen in Rusland was een voorbode van het militaristische Rusland dat Oekraïens grondgebied annexeerde.

Een ‘Trump-Poetin-deal’ die dit militaristische Rusland zou versterken, baart deze Russen ook zorgen. In Rusland zijn zij al gemarkeerd als ‘buitenlandse agenten’, ‘extremisten’ en zelfs ‘terroristen'. Een Rusland dat zichzelf als overwinnaar ziet, zou hen nóg meer als ‘verraders’ bestempelen. Ze vrezen zelfs de lange arm van het Kremlin in Berlijn.

Eén dag voor de Duitse verkiezingen en twee dagen voor de derde verjaardag van de Russische invasie van Oekraïne organiseerden Russische emigranten in Berlijn een protest bij de Brandenburger Tor. Op de achtergrond wapperde de Amerikaanse vlag bij de ambassade. De centrale boodschap was duidelijk: ‘Onze stem is een stem voor vrijheid, voor democratie, voor Oekraïne, tegen AfD, tegen Poetin.’

Na afloop trad de Russische band Pussy Riot op. In een emotionele performance gaven ze een overzicht van de repressie tegen hun band sinds 2012, herdachten ze Aleksej Navalny en andere politieke gevangenen in Rusland, en spraken ze hun solidariteit uit met Oekraïne. ‘Oekraïne, ik hou van u’, waren hun laatste woorden.

Bij Checkpoint Charlie, het bekendste historische grenspunt tussen Oost- en West-Berlijn, hangt ‘de laatste Kremlinvlag' aan een gebouw. ‘Op deze plek eindigde de westerse wereld en begon de macht van het Kremlin, van hier tot Vladivostok’, staat erbij. 

‘Onze’ hoogmoed na de val van de Muur (misschien is de transformatie van Checkpoint Charlie in een toeristische attractie met een McDonald's ernaast daar wel een metafoor voor) legde de basis voor het revanchistische Russische imperialisme. Een kwarteeuw later zet Rusland samen met verschillende Europese hoofdsteden en het Witte Huis de EU, zorgvuldig opgebouwd uit een totaal verwoest Europa, schaakmat.

Op het moment dat de EU een sterk Duitsland nodig had, bevond het land zich midden in een politieke crisis en een polariserende verkiezingscampagne. Velen hopen nu dat Duitsland, na de historische 23 en 24 februari 2025, eindelijk weer in staat zal zijn om die rol te vervullen en ervoor kan zorgen dat ‘nie wieder’ niet alleen een slogan, maar ook een realiteit blijft. Ook voor Oekraïeners. Ook voor democratische Russen. En ook voor Palestijnen.

Beelden: Emiel Petrovitch en Pieter Stockmans