Niet de oorlog, maar de mensen: het verhaal van de Afghanen

Van oorlog ga je houden. Onder die titel onderzocht de Nederlandse oorlogsjournalist Hans Jaap Melissen in 2023 zijn lange gang langs de vechtende mens: In Oekraïne, In Syrië en Irak, in Haïti en Kosovo, en in Afghanistan. Hij is heel duidelijk in zijn opzet: zijn boek gaat niet over Syriërs of Afghanen, maar over (westerse) journalisten die verslag doen van verre of nabije oorlogen.

Voor wie daar niet genoeg van krijgt, was er in 2014 al de Reisgids voor de frontlijn van Arnold Karskens – volgens de uitgever (of de nooit van eigenwaan verstoken auteur) ‘hét overlevingsboek voor de avontuurlijke reiziger, hulpverlener, oorlogsjournalist, zakenman & pensionado met lef’.

Als alles goed is met de lezers van MO*, hebben ze meer behoefte aan inzicht in de oorlog dan fascinatie voor de verslaggever. Dit medium biedt ruim kans om de oorlogen, opstanden en conflicten van de wereld te benaderen via stevige achtergrondanalyses. Wat zijn de sociaal-economische oorzaken van het geweld en de historische wortels ervan, wie zijn de voornaamste actoren en machtsfactoren, zijn er internationale belangen of worden er initiatieven genomen om de vrede te herstellen...? Ik heb de voorbije decennia, zoals overigens ook Melissen en Karskens, zelf een stapeltje dergelijke analyses geschreven over Afghanistan.

Hoe zinvol die analyses, reportages, nieuwsstukken en interviews ook waren, ze slagen er meestal maar heel beperkt in een echte inkijk te geven in de beleving van de Afghanen zelf. Wie dat hiaat wil opvullen, kan daarvoor terecht in een opvallend journalistiek boek én in een Antwerps romandebuut.

Veel vrouwen en een Taliban

De Afghanen. Dat was de oorspronkelijke titel van Asne Seierstads boek toen dat in 2022 in het Noors verscheen. In de recent verschenen Nederlandse vertaling is de titel correcter maar ook omslachtiger: Het land van vele waarheden. Drie levens in Afghanistan.

Seierstad maakte vroeger naam met De boekhandelaar van Kaboel en schreef als journalist vaker over Afghanistan. Na de nieuwe machtsovername door de Taliban, in augustus 2021, wou ze beter begrijpen wat de Afghanen echt dreef en hoe zij zich voelden door decennia van ‘oorlog, liefde en opstand’ heen, zoals de Engelse cover belooft.

Seierstad vermijdt de veralgemeningen die je zou kunnen vermoeden met een titel als De Afghanen door te focussen op drie Afghanen. De verhalen van Djamila, Basjir en Ariana worden door elkaar geweven om het verloop van de voorbije halve eeuw vanuit heel persoonlijke perspectieven te vertellen.

De drie Afghanen van Seierstad bevinden zich aan heel verschillende uiteinden van het maatschappelijke spectrum. Djamila is afkomstig uit een welgesteld gezin, raakt op heel jonge leeftijd gedeeltelijk verlamd door polio en mag stap voor stap studeren. Zij wordt een gedreven voorvechtster van vrouwenrechten die alle kansen onder de westersgezinde republiek gebruikt om meisjes kansen en rechten te geven.

Basjir groeide op in een bergdorpje in de buurt van Kaboel, eerst in de periode van de verwoestende burgeroorlog onder de moedjahedien, dan onder Talibanbestuur. Hij wordt al vroeg aangetrokken door de romantiek van de gewapende jihad en ontwikkelt zich tot een Talibancommandant.

Seierstad brengt zijn verhaal ook via de vrouwen van zijn leven: zijn moeder Hala, zijn echtgenotes Galai en Yasamin en zijn verloofde Mariam. Dat vrouwelijke perspectief wordt in het boek nog steviger uitgewerkt in het verhaal van Ariana, die tot 2021 geen ander Afghanistan kende dan het land waar ook meisjes mochten dromen van onderwijs en een carrière. Haar beleving van de implosie van de republiek en de terugkeer van het emiraat geeft het boek een donder uitzicht.

De grote verdienste van Het land van vele waarheden is dat de auteur niet haar oordeel geeft, maar de beleving en reflectie van haar hoofdpersonages consequent centraal houdt. Dat is voor haar makkelijker als ze de ambitie en het gevecht van Djamila of Ariana beschrijft dan wanneer het over de acties of de beweegredenen van Basjir gaat, maar Seierstad houdt haar opzet vol. Dat biedt je als westerse lezer de unieke kans om de complexe realiteit van Afghanistan binnen te treden. Niet als mensenrechtenridder gezeten op een hoog, wit paard, maar als nieuwsgierige en empathische vlieg op de lemen muur.

Het is uitgerekend een gebrek aan die kijk van binnenuit die de mislukking van de westerse interventie verklaart. Dat is ook de subtekst van het boek, en het is intussen een analyse die redelijk algemeen aangenomen wordt.

Dat “inleven” lukte nooit echt voor zwaarbewapende troepen, die meer gefocust waren op het beveiligen van hun eigen manschappen dan op het creëren van nieuwe kansen voor Afghanen. Maar de verhalen in dit boek laten evenmin toe om het simpele dorpsleven te romantiseren. Daarvoor zijn de genderongelijkheden te groot en is het onrecht te schrijnend.

Dat in dit boek de actoren Afghanen zijn, dat de botsingen onderling plaatsvinden, dat de perspectieven door hen gecreëerd – of gesaboteerd – worden, maakt van dit boek een noodzakelijk document voor iedereen die wil begrijpen wat er in Afghanistan gebeurde tussen de staatsgreep van Daoed in 1973 en het Taliban-emiraat van 2025.

Ik moet wel bekennen dat ik op de eerste pagina’s, wanneer de jaren 1970-1980 snel passeren in de aanloop van Djamila’s verhaal, wat moeite had met enkele onnauwkeurigheden. Zo schrijft Seierstad dat Afghanistan aan het eind van de jaren ’70 op minder Amerikaanse steun kon rekenen omdat de VS nog volop in hun eigen oorlog in Zuidoost-Azië verwikkeld waren – terwijl die oorlogen eindigden in 1975.

Enkele pagina’s verder schrijft ze dat de CIA-operatie om de Afghaanse moedjahedien te bewapenen opgestart werd in 1980 onder president Carter, en dat die ‘zijn hele presidentsperiode’ voortgezet werd. In feite werd de financiering van de moedjahedien begonnen in midden 1979, dus nog voor de Sovjetinvasie eind december van dat jaar. En Carters presidentschap liep af eind 1980.

Maar dat blijken uiteindelijk slechts kleine schoonheidsfoutjes in een verder aangrijpend én uitermate informatief boek over een land dat, zoals alle andere landen, maar bekend kan worden als je erkent dat er vele verhalen, vele waarheden en vele botsende belangen spelen.