‘Was Lumumba vandaag influencer, dan had hij miljoenen volgers’

‘Wij, die in ons lichaam en ons hart de onderdrukking ondergingen, zeggen het u luid en duidelijk: dat alles is voortaan voorbij.’ Dag op dag 65 jaar geleden deden deze woorden van Congo’s eerste premier, Patrice Lumumba, de zaal verstommen. Het was 30 juni 1960, en in het bijzijn van de Belgische koning Boudewijn werd die dag de onafhankelijkheid uitgeroepen.

Zijn woorden bleven nazinderen. Ze vervulden veel Congolezen met trots, maar veel Belgen met afschuw. ‘Nochtans,’ stelt Sibo Kanobana vast, ‘reikte hij verderop in diezelfde toespraak België eigenlijk de hand.’ De vriendschap tussen België en Congo zou belangrijk zijn voor beide landen, was ook te horen. Maar wie luisterde nog? 

De haastig georganiseerde onafhankelijkheid zou er voor België één zijn waarin Belgische economische belangen onveranderd moesten blijven. En de boodschap van Lumumba, dat Congo in de eerste plaats de Congolezen zou toebehoren, verontrustte hen.

Al snel na de onafhankelijkheid werd Lumumba beschouwd als een probleem voor België. Amper twee weken na de onafhankelijkheid werd in de mijnbouwprovincie Katanga de onafhankelijkheid uitgeroepen. België speelde hierin een actieve rol. 

En een even actieve rol speelde ons land ook in de arrestatie en de moord op Congo’s eerste premier, begin 1961. Van bij de start werd de jonge natie een hak gezet.

'Honderd jaar na zijn geboorte is Lumumba uitgegroeid tot een icoon, iemand over wie iedereen een mening heeft maar van wie weinigen echt zijn teksten gelezen hebben’, stelt Kanobana vast. ‘Voor de één is hij een oproerkraaier en communist, voor de ander een verzetsheld. Iedereen heeft een mening over hem, maar haast niemand heeft geluisterd of gelezen wat hij te zeggen had. En dat wilde ik eigenlijk ten gronde doen.’ 

In zijn pas verschenen boek Lumbumba’s Droom analyseert Kanobana de toespraken die Lumbumba tussen 1958 en 1960 schreef. Hij probeert zo enkele mythes te doorprikken. Het boek verschijnt niet toevallig 100 jaar na de geboorte van de man.

Koloniale geschiedenis voor kinderen

Ook het kinderboek Kimia, in het hart van Congo verscheen niet toevallig deze maand, bij de 65ste verjaardag van de onafhankelijkheid van Congo.

Enkele jaren eerder, in 2017, had een commentaarstuk in Knack van Sandrine Ekofo’s hand een reactie uitgelokt bij geschiedenisleraar Benjamin Goyvaerts.

Verbaasd was hij niet over haar getuigenis over de racistische manier waarop ze in het middelbaar de koloniale geschiedenis onderwezen kreeg. Maar als leerkracht wilde hij die koloniale geschiedenis wel kritisch behandelen. Net als zij vond ook Goyvaerts het problematisch dat je in de publieke ruimte makkelijker verbloemende verwijzingen vindt naar de Belgische kolonisatie dan kritische. 

Nu brengen ze dus samen een kinderboek uit. En dat is 65 jaar na de onafhankelijkheid van Congo nog steeds nodig, vindt Ekofo. ‘Al had ik wel schrik dat mensen zouden zeggen: waar komt zij nu nog mee af?’ 

Vijf jaar geleden zette de Belgische tak van Black Lives Matter het verband in de verf tussen de koloniale geschiedenis en racisme en discriminatie vandaag. Ook VN-experten hebben het historische narratief al in vraag gesteld. Zijn jullie publicaties daar vandaag de vruchten van? 

Sibo Kanobana: ‘Black Lives Matter heeft voor een momentum gezorgd, maar dit proces is eigenlijk al 20 jaar bezig. In 2010 vierden we in België 50 jaar Congolese onafhankelijkheid, maar de Congolese stem was daarbij pijnlijk afwezig. Dat heeft veel mensen wakker geschud. Vijftien jaar later zie ik een groot verschil. Ik ben zelf bijna vijftig. Ik heb doorheen mijn volwassen leven gezien dat de Afrikaanse stem ook meer een plaats kreeg.’

Sandrine Ekofo: ‘Het feit dat Benjamin (Goyvaerts, medeauteur, red.) dit boek niet alleen wilde schrijven, is ook wel een resultaat van dat proces. Ik vond het een mooie kans om deel te worden van een kritisch narratief over de kolonisatie.’ 

‘Zelf heb ik heel veel boeken over de koloniale geschiedenis thuis. Zoals die van David Van Reybrouck (Congo. Een geschiedenis, red.) en Erik Bruyland (Kobaltblues). Veel boeken van witte Belgische auteurs. De laatste jaren voel je verandering dankzij publicaties zoals die van Sibo en Nadia Nsayi.’  

‘Wíé het verhaal vertelt, bepaalt natuurlijk het narratief. Daarom wou Benjamin vandaag dit boek niet alleen vertellen.’ 

Veel van de bronnen waarop je je moet baseren blijven vooral door Belgen verzameld. Hoe gaan jullie daar mee om? 

Sandrine Ekofo: ‘Ik heb me inderdaad in de eerste plaats op onderzoeksrapporten gebaseerd. Zoals dat van Roger Casement (een Ier die in 1904 de opdracht kreeg van de Britse overheid om de geruchten over misdaden begaan in Congo-Vrijstaat te onderzoeken, es.). De harde feiten die daarin beschreven worden, vallen niet te ontkennen. Die rapporten leren je ook wel hoe het narratief dat je zelf ingelepeld kreeg verschilt van de werkelijke misdaden die op grote schaal zijn gepleegd.’

‘Vervolgens vonden we het voor een kinderboek belangrijk om inleving mogelijk te maken. Het dagboek van Anne Frank heeft voor mij ooit veel betekend om als tiener de impact van het nazisme te begrijpen. We hebben geen Congolees dagboek van een kind. Maar er zijn uiteraard heel veel kinderen die dit hebben meegemaakt. Dus creëerde we een meisje, Kimia. Het historische kader is correct, maar Kimia als personage is fictief.’

Sibo Kanobana: ‘Dat is de uitdaging voor elke postkoloniaal denker. Soms is er dus fantasie nodig om de leemtes te vullen, omdat een bepaald perspectief werd gewist. Je baseert je dan soms op de verhalen die je kent, verhalen die mijn vader me verteld heeft. Persoonlijk gebruik ik ook wat Congolese maar ook westerse onderzoekers geschreven hebben. Ik trek die twee niet uit elkaar. Onze geschiedenis is met elkaar vervlochten.’

‘Had Jean Van Lierde na de dood van Lumumba niet de moeite genomen om diens toespraken te bundelen, dan had ik dit boek niet kunnen schrijven. Dus ja, lang lazen we enkel boeken van witte mannen over Congo. Maar tegelijk is het ook belangrijk dat ze die geschreven hebben.’

Impact op het heden

De koloniale geschiedenis wekt in België nog veel gevoelens op en lijkt misschien meer dan ooit te polariseren. Deed je dat soms twijfelen om door te gaan met deze publicaties? 

Sandrine Ekofo: ‘Ik had wel schrik dat mensen zouden zeggen: ‘‘Dit is 65 jaar geleden, waar komt zij nu nog mee af?’’’

‘Maar we zijn duidelijk nog steeds niet in het reine met ons koloniaal verleden. De parlementaire onderzoekscommissie rond ons koloniaal verleden heeft nog maar in 2022 het werk neergelegd. De spijtbetuiging van koning Filip voor het leed berokkend door de kolonisatie kwam er ook pas in 2022. En recent was er zelfs het nieuws dat Etienne Davignon zich nog moet verantwoorden voor de medeplichtigheid aan de moord op Lumumba.’

‘Dus waarom zouden we moeten zwijgen over dit verleden als het eigenlijk nog steeds een impact heeft op ons heden?’

Sibo Kanobana ‘En in België kan je nog denken dat het voorbij is, maar in Congo zijn de gevolgen van de kolonisatie nog altijd voelbaar. Dat is ook een beetje mijn punt in dit boek. Hoe België de onafhankelijkheid van bij het begin ondermijnd heeft. Zeg gerust dat de Belgen het huis in brand gestoken hebben voor ze vertrokken. Met alle gevolgen van dien.’

Sandrine Ekofo: ‘Ik had misschien ook wel schrik dat mensen zouden zeggen dat ik kinderen wil opzadelen met een schuldgevoel. Want dat beeld dat Belgen beschaving brachten, dat ze mensen geholpen en ziekenhuizen en scholen bouwden, is nog hardnekkig.’

Sibo Kanobana: ‘En als er al slechte dingen gebeurden, was dat ook niet de bedoeling, klinkt het dan. Vaak zal men wel erkennen dat er wat mindere fraaie zaken gebeurd zijn, maar zo lijkt het alsof het een onbedoeld ongeluk was. Dat was uiteraard niet zo.’

De polarisering heeft jullie niet kunnen tegenhouden. 

Sibo Kanobana: ‘Nee. Er zullen altijd mensen zijn die denken dat wij het probleem zijn. Hoe boodschappen geïnterpreteerd worden, daar heb je geen vat op. Racisme is nog een reëel probleem en de kolonisatie is daar mee de oorzaak van. Het gaat voor bepaalde mensen niet over wat wij zeggen, maar over wie wij zijn. 

‘Gelukkig is een groot deel van de Belgische bevolking daar niet door verblind. Maar is altijd een significant onderdeel van de bevolking dat niet wil horen wat wij te zeggen hebben. Eigenlijk wil ik gewoon een hand uitreiken, en dat was ook wat Lumumba deed.’