Interview

Gereputeerde Hoorn van Afrika-specialist voorziet ‘grootste humanitaire ramp’

Alex de Waal: ‘De hongersnood in Soedan kan worden vermeden’

Tom Claes

15 februari 2025 • 16 min leestijd

Hij houdt zich al bijna veertig jaar bezig met hongersnood, maar de tragedie die zich vandaag dreigt af te spelen in Soedan is zelfs voor Hoorn van Afrika-expert Alex de Waal ongezien. Zijn gortdroge slotsom: ‘Deze ramp is het gevolg van een politieke keuze.’

Het is al donker in Brussel, een grauwe donderdagavond in januari, maar aan de andere kant van de oceaan, in het Amerikaanse Massachusetts, komt het leven nog maar net op gang. Als ik hem opbel via WhatsApp, is Alex de Waal druk in de weer in de bibliotheek van Tufts University, waaraan hij als onderzoeksprofessor is verbonden.

De Waal is dezer dagen een veelgevraagd spreker, raadgever en commentator. Hij draaft op in duidingsprogramma’s, schrijft opiniestukken en adviseert organisaties en commissies over honger als wapen, een jarenlange expertise die hij bundelde in zijn bejubelde naslagwerk Mass Starvation: The History and Future of Famine (2018).

Ondanks zijn drukke agenda praat de Waal bedachtzaam. Nu en dan neemt hij de tijd om zijn gedachten te ordenen. Maar meteen legt hij, met een even helder als verontrustend betoog, zijn grote vrees als een baksteen op tafel: ‘Hoewel betrouwbare sterftecijfers ontbreken, dreigt in Soedan de grootste humanitaire ramp die ik in mijn hele carrière heb gezien’.

Die carrière omspant inmiddels bijna veertig jaar. Sinds midden jaren ‘80 volgt de Waal de ontwikkelingen in Soedan op de voet. Hij was getuige van de uitzichtloze burgeroorlog (1983-2005) tussen het noorden en zuiden van het land, en volgde de genocide in de vroege jaren 2000, toen de Janjaweed-milities een spoor van vernieling trokken door de westelijke provincie Darfur.

In 2019 zag hij hoe volksprotesten een einde maakten aan het decennialange bewind van dictator Omar al-Bashir. Maar de euforie in het land was van korte duur. In april 2023 barstte een oorlog los tussen de twee facties van de junta die Omar al-Bashir opvolgde: het Soedanese regeringsleger (SAF) en de paramilitaire groep Rapid Support Forces (RSF), de erfgenaam van de beruchte Janjaweed.

Meer dan drie miljoen Soedanezen zijn intussen de grenzen over gevlucht, naar landen die vaak zelf al in crisis verkeren, zoals Tsjaad, Ethiopië of Zuid-Soedan. Veertien miljoen mensen zijn volgens cijfers van de Verenigde Naties ontheemd, meer dan in enig ander land. Beide kampen gaan zich te buiten aan geweld tegen burgers, met doorgaans de RSF in de meest wreedaardige rol. Dat is ook de Verenigde Staten niet ontgaan, die de groep ervan beschuldigen een genocide te plegen.

Ziekenhuizen, scholen en overheidsgebouwen zijn volledig geplunderd of met de grond gelijkgemaakt. Standrechtelijke executies, willekeurige arrestaties en seksueel geweld zijn schering en inslag. In oktober 2024 zouden volgens mensenrechtenactivisten zo’n 130 vrouwen in Darfur zichzelf hebben verdronken in een massale zelfmoordactie om niet verkracht te worden.

En dan is er nog de hongersnood. Die dreigt volgens sommige voorspellingen in ernst de grote rampspoed in Ethiopië in de jaren ‘80 te overtreffen. Volgens verslaggeving van onder meer Reuters worden mensen gedwongen om aarde en bladeren te eten. Cholera, malaria en andere ziektes gaan in sneltempo rond. Maar terwijl de situatie voor de achtergebleven Soedanezen met de seconde nijpender wordt, blijft de internationale gemeenschap angstvallig stil.

Hoe moeten wij ons de hongersnood in Soedan voorstellen? Kunt u daar een beeld van schetsen?

Alex de Waal: ‘Hongersnood kun je op verschillende manieren meten en definiëren. Je kunt bijvoorbeeld kijken naar het hele proces van sociale instorting of naar het aantal mensen in nood. De meest gebruikelijke methode om dat te doen is de Geïntegreerde Fase Classificatie (IPC), een systeem ontwikkeld door de VN. Dat meet de ernst van voedselonzekerheid op basis van voedselzekerheid, ondervoeding van kinderen en overmatige sterfte.’

‘Momenteel zijn er vijf locaties in Soedan, in de regio’s Zuid-Kordofan en Darfur, die aan de IPC-criteria (zie grafiek) voor hongersnood voldoen. In juli vorig jaar was dat nog slechts één locatie: het Zamzam-vluchtelingenkamp, dat onderdak biedt aan honderdduizenden mensen. Die toename toont de ernst van de situatie aan.’

‘Daarnaast kun je ook kijken naar de omvang van de crisis. Ruim de helft van de Soedanese bevolking – zo’n 25 miljoen mensen – bevindt zich in een situatie van acute voedselonzekerheid. Meer dan 8 miljoen mensen verkeren in een noodsituatie. Dat is het hoogste aantal sinds de oprichting van de IPC, zo’n 20 jaar geleden.’

Wat zijn de IPC-criteria?

FASE 1 & 2 (geen voedselnood / onder druk)
Gezinnen hebben een minimum aan voedsel maar kunnen andere essentiële uitgaven niet betalen.

FASE 3 (crisis)
Gezinnen kampen in hoge mate met ondervoeding, of ze doen vee of andere cruciale bezittingen van de hand om voedsel te kopen.

FASE 4 (noodsituatie)
Gezinnen kampen in hoge mate met voedseltekorten en nemen drastische maatregelen om voedsel te kopen. Het risico op overlijden is groot.

FASE 5 (hongersnood)
Gezinnen hebben een extreem gebrek aan voedsel en kunnen niet voldoen aan andere basisbehoeften. Alle vormen van crisisbeheer zijn uitgeput. Honger, dood, armoede en kritieke niveaus van ondervoeding zijn duidelijk zichtbaar.

Om hongersnood te vermijden bestaan er verschillende waarschuwingssystemen, zoals het Amerikaanse FEWS NET en het IPC-systeem. Zijn die dan niet effectief genoeg?

Alex de Waal: ‘De waarschuwingen waren er wel degelijk. Op de website van de IPC kun je die voor Soedan terugvinden. Alleen bleef een internationale reactie op de onderliggende economische, politieke en militaire factoren uit. Het probleem zit dus in de kloof tussen waarschuwing en reactie.’

‘Daarbij komt nog dat de verantwoordelijken van de hongersnood niet willen dat deze systemen alarm slaan. De IPC heeft een speciaal comité dat onafhankelijk beoordeelt wanneer een hongersnood ernstig genoeg is. Op 24 december vorig jaar bracht dat comité een verontrustend rapport uit, dat het een dag eerder met de Soedanese regering had gedeeld. Die noemde het een samenzwering en weigerde verdere samenwerking met de IPC.’

‘Dat is niet nieuw. Andere regeringen, zoals die van Ethiopië en Zuid-Soedan, hebben dit eerder gedaan. In de VS gebeurde dat overigens recentelijk ook. FEWS NET rapporteerde over hongersnood in Gaza, waarna de Amerikaanse regering het rapport introk. Als overheden politieke redenen hebben om een hongersnood te verbergen of voort te laten duren, blokkeren ze simpelweg de waarschuwingssystemen.’

Honger als wapen

De eerste gevechten barstten op 15 april 2023 los in de hoofdstad Khartoum. Na bijna twee jaar woedt het geweld onverminderd voort. De paramilitaire groep RSF heeft inmiddels grote delen van de westelijke provincie Darfur in handen. Het regeringsleger SAF verplaatste zijn administratieve hoofdstad van Khartoum naar Port Soedan, in het oosten van het land. Daar heeft het een regering opgetuigd, die erkend wordt door de Verenigde Naties. Dat verklaart waarom ook de VN-agentschappen nu in Port Soedan zijn gevestigd.

Om hulp naar de getroffen regio Darfur te brengen, moeten deze agentschappen de toestemming verkrijgen van de Humanitarian Aid Commission (HAC), die de Soedanese regering in de jaren ‘80 in het leven riep om de hulpverlening te controleren. In de eerste maanden slaagden sommige ngo’s erin hulpgoederen over de westelijke grens met Tsjaad te vervoeren, door gebied dat vrijwel geheel in handen is van de RSF. Maar in maart 2024 verklaarden de SAF dat ze geen verkeer meer vanuit Tsjaad toestonden.

De strijdende partijen gebruiken voedsel als wapen, zeiden VN-experts in juni vorig jaar. In welke mate verschilt hun aanpak?

Alex de Waal: ‘Het regeringsleger SAF bombardeert ziekenhuizen en markten, vooral vanuit de lucht. Het blokkeert ook de hulpverlening door de VN de toegang tot de grens met Tsjaad te ontzeggen. Het beweert dat smokkelaars anders die grens zouden oversteken. Dat is natuurlijk absurd, want die trekken zich helemaal niets aan van deze regels. Bovendien hebben de SAF geen controle over die regio want hun troepen zijn daar verdreven. In feite houdt niemand de grens in de gaten. Toch worden de konvooien van de VN systematisch tegengehouden.’

‘Het voornaamste wapen van de paramilitaire groep RSF is plunderen en roven, zowel om haar troepen te onderhouden als uit puur vandalisme. Toen RSF-troepen de staat Al-Jazirah binnenvielen, een belangrijk landbouwgebied in het centrum van het land, sloegen ze de boel kort en klein, zonder duidelijke aanleiding. Je zou toch denken dat ze de ziekenhuizen die ze vernielden evenzeer nodig hebben voor hun eigen gewonden. Ook grote steden in Darfur als Al-Fashir, op een steenworp afstand van het Zamzam-kamp, hebben ze belegerd, waardoor humanitaire hulp wordt tegengehouden.’

Zijn er genoeg juridische middelen om de daders van de hongersnood in Soedan te vervolgen?

Alex de Waal: ‘Dat moeten we afwachten. De ICC-aanklager rapporteert binnenkort aan de VN-Veiligheidsraad en zal waarschijnlijk arrestatiebevelen uitvaardigen, zoals hij eerder deed in de Israël-zaak. Daarnaast bestaan er ook kortere vervolgingsmechanismen, zoals resolutie 2417 uit 2018, die de VN-secretaris-generaal verplicht om snel – en ik herhaal snel – aan de Veiligheidsraad te rapporteren wanneer gewapende conflicten hongersnood veroorzaken. Het is voor mij onbegrijpelijk waarom dat voor Soedan nog steeds niet is gebeurd.’

Doet de internationale gemeenschap genoeg om de schade te beperken?

Alex de Waal: ‘Zeker niet. Er is een schrijnend gebrek aan diplomatieke en humanitaire inspanningen. Ook kampen de VN-hulpprogramma’s met grote financiële tekorten. De beste manier om hulp te bieden is via lokale humanitaire organisaties of via zogenaamde emergency response rooms (EER’s). Die zijn gegroeid uit de resistance committees, vertakte buurtbewegingen die de coördinatie van de volksprotesten van 2018/19 op zich namen en vandaag zijn omgeturnd tot noodcomités die de hulp in bredere zin in goede banen leiden. De ERR’s kunnen mobiel geld ontvangen en zijn ontzettend efficiënt, maar ze krijgen nauwelijks steun.’

Hoe komt dat?

Alex de Waal: ‘Internationale donoren en VN-organisaties geven de voorkeur aan vertrouwde structuren die het papierwerk kunnen regelen. Daarom zitten we nu opgescheept met extreem inefficiënte en trage mechanismen, zoals de voedseltrucks van het Wereldvoedselprogramma, simpelweg omdat de bureaucraten en hun boekhouders zich daar comfortabeler bij voelen. Het is een klassiek geval van risicomijdende bureaucratie die levens kost.’

Landen als Egypte, Saudi-Arabië of de Verenigde Arabische Emiraten roeren zich volop in de oorlog met wapenleveringen of andere vormen van steun. In welke mate kunnen zij het geweld een halt toeroepen?

Alex de Waal: ‘Deze landen dragen een grote verantwoordelijkheid. Zonder een onderling akkoord om de oorlog niet verder te steunen, is een oplossing voor de oorlog in Soedan ondenkbaar.’

Hongersnood in Europa?

We praten opnieuw over hongersnood in een Afrikaans land. Is hongersnood een Afrikaanse tragedie?

Alex de Waal: ‘Historisch gezien niet. De voorbije 150 jaar vonden de meeste hongersnoden plaats in Azië en Europa. Denk aan de grote Oekraïense hongersnood onder Stalin in de jaren ‘30, waarbij meer dan 3 miljoen mensen stierven. Of aan Mao’s Grote Sprong Voorwaarts in China (1958-1961), die leidde tot de dood van 35 miljoen mensen. Pas sinds de jaren ‘70 en ‘80 zijn de meeste hongersnoden in Afrika geconcentreerd. Maar recent zagen we ook hongersnood opduiken in onder meer Syrië, Jemen en natuurlijk Gaza.’

Klimaatverandering en bevolkingsgroei worden vaak genoemd als grondoorzaken. Maar in uw boek definieert u hongersnood als een politieke beslissing. Waarom?

Alex de Waal: ‘De wereldbevolking is in de voorbije 150 jaar verviervoudigd, en toch is het aantal hongersnoden drastisch afgenomen. Bevolkingsgroei is dus geen directe, of zelfs maar indirecte oorzaak van hongersnood. De klimaatverandering speelt een complexere rol, omdat die de druk op kwetsbare gemeenschappen vergroot. Maar wie door massale ontbering getroffen wordt, en waar die precies plaatsvindt, is uiteindelijk een politieke beslissing. Sommige plaatsen kampen hard met de klimaatverandering en toch treedt daar niet noodzakelijk massale honger op. Neem Syrië. De honger trof daar vooral gebieden die het Assad-regime belegerde, niet de door droogte geplaagde regio’s.’

De crisis in Darfur, begin jaren 2000, staat nochtans te boek als ‘de eerste klimaatoorlog’.

Alex de Waal: (grijnst) ‘Daar hangt een opmerkelijk verhaal aan vast. In 2007 publiceerde de Washington Post een opiniestuk van Ban Ki-Moon met een titel die de eindredacteur erbij had gezet: ‘A climate culprit in Darfur’ (Een klimaatboosdoener in Darfur, red.). In dat stuk zette de toenmalige secretaris-generaal van de Verenigde Naties de verschillende oorzaken van de crisis in Darfur op een rijtje. Hij schoof daarbij ook de klimaatfactor naar voren, als voorwendsel om te kunnen aandringen op een VN-vredesmissie voor Soedan, eerder dan op een militaire interventie. Die zou het regime in Khartoum als te bedreigend hebben ervaren.’

‘De bron die Ban Ki-Moon in zijn opiniestuk aanhaalde voor de klimaatfactor, was een boek van Stephan Faris: Forecast: The Consequences of Climate Change, from the Amazon to the Arctic, from Darfur to Napa Valley. Daarin verwijst Faris naar mijn doctoraatsonderzoek uit 1985 in Darfur, tijdens een periode van ernstige droogte. Ik hoorde van een lokale nomadensjeik hoe hun traditionele levenswijze instortte. Hoewel klimaatfactoren bij die teloorgang een rol speelden, waren sociale, politieke en economische elementen minstens zo bepalend. Toch werd dit ingewikkelde verhaal in de titelkeuze van Ban Ki-Moons opiniestuk gereduceerd tot een simpel verhaaltje over de klimaatverandering.’

Als hongersnood een politieke beslissing is, zoals u zegt, betekent het dan ook dat de ramp in Soedan vermeden kon worden?

Alex de Waal: ‘Absoluut. Heel wat langetermijnfactoren spelen natuurlijk een rol, zoals de rol van de klimaatverandering of de manier waarop de landbouweconomie in Soedan is opgebouwd, met grote gemechaniseerde boerderijen die het milieu ernstige schade hebben toegebracht. Maar de kern van deze hongersnood blijft een politieke keuze.’

Volgens Nobelprijswinnaar Amartya Sen nemen hongersnoden af naarmate democratische vrijheden toenemen. Hoe kijkt u naar de toekomst, nu autoritair leiderschap wereldwijd aan een forse opmars bezig is?

Alex de Waal: ‘Toen ik in 2016 begon te schrijven aan mijn boek, wilde ik het einde van hongersnood in de wereld vieren. Maar tijdens mijn schrijfproces maakte hongersnood weer een akelige comeback. En het is geen toeval dat die plaatsvond op een moment dat je op een heleboel plaatsen in de wereld de terugkeer zag van autoritair, antidemocratisch leiderschap. Jemen, Ethiopië, Soedan, Gaza – het zijn allemaal voorbeelden van conflicten gevoed door autoritaire regimes. Het gaat niet bepaald de goede kant op.’

We zien deze regimes ook steeds vaker opduiken in het Westen. Ziet u een mogelijkheid dat hongersnood ook terugkeert in Europa?

Alex de Waal: ‘Dat is een heel interessante vraag, die ik niet meteen kan beantwoorden. Maar in veel westerse landen is er al ontbering, en het beleid ten aanzien van migranten wordt steeds harder. Dat duwt de meest kwetsbare mensen naar het punt van armoede en uithongering. Ik maak me daar grote zorgen over.’

Wie is Alex de Waal?

uitvoerend directeur van de World Peace Foundation
onderzoeksprofessor aan de Fletcher School of Law and Diplomacy, Tufts University in Massachusetts
hongersnood- en Hoorn van Afrika-expert
was adviseur van de Afrikaanse Unie voor Soedan en Zuid-Soedan
auteur van onder meer The real politics of the Horn of Africa: Money, war and the business of power (2015), Mass Starvation: The History and Future of Famine (2018), New Pandemics, Old Politics: 200 years of the war on disease and its alternatives (2021), Sudan’s Unfinished Democracy: The promise and betrayal of a people’s revolution (2022, met Willow Berridge, Justin Lynch en Raga Makawi)

Word proMO*

Vind je MO* waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.

Meer weten over proMO*lidmaatschap?

Je helpt ons groeien en zorgt ervoor dat we al onze verhalen gratis kunnen verspreiden. Je ontvangt vier keer per jaar MO*magazine én extra edities.

Je bent gratis welkom op onze evenementen en maakt kans op gratis tickets voor concerten, films, festivals en tentoonstellingen.

Je kan in dialoog gaan met onze journalisten via een aparte Facebookgroep.

Je ontvangt elke maand een exclusieve proMO*nieuwsbrief

Je volgt de auteurs en onderwerpen die jou interesseren en kan de beste artikels voor later bewaren.