Onderzoeker James Pamment: ‘Als je in een informatieoorlog belandt, moet je terugvechten’

‘De video waarin het Oekraïense leger kinderen rekruteert, is een succes. De Amerikanen hebben het goed opgepikt. We moeten een handleiding opstellen om meer van zulke video’s te verspreiden.’

Aan het woord is Sophia Zacharova, een hooggeplaatste ambtenaar van de Russische overheid. Tijdens een vergadering eind september 2023 geeft zij instructies aan een werknemer van Social Design Agency (SDA), een bedrijfje dat zich toelegt op het verspreiden van desinformatie. 

Een lek van 3100 interne documenten van het SDA, in september 2024, geeft een ongeziene blik achter de schermen van Russische desinformatiebedrijfjes. Naast officiële verslagen bevat het lek ook memo’s van gesloten vergaderingen, zoals die met Zacharova.

Als hoofd van het Zweedse Psychological Defence Research Institute van de Universiteit van Lund doorploegde onderzoeker Prof. Dr. James Pamment de documenten. Samen met zijn collega Darejan Tsurtsumia publiceerde hij die bevindingen in het recent verschenen rapport Beyond Operation Doppelgänger.

Spiegelwebsites

Het SDA werd vooral in West-Europa pas echt berucht door operatie Doppelgänger. Vanaf mei 2022 lanceerde SDA een zeventigtal spiegelwebsites. Uit Pamments rapport blijkt dat cijfer in twee jaar al vertienvoudigd te zijn.

Spiegelwebsites kopiëren de lay-out en stijl van een origineel, maar bevatten wel andere inhoud. Op sites die eruitzagen als de Britse krant The Guardian of de Duitse krant Die Zeit, bijvoorbeeld, werd Russische propaganda gevonden. Het waren ware dubbelgangers.

‘De Russen zien elke factcheck of elk nieuwsbericht over één van hun campagnes als geslaagde impact.’

Met Facebookadvertenties probeerde het SDA om mensen naar die content te lokken. In mei 2022 alleen al, ging het over een vijfhonderdtal advertenties. Meta, het moederbedrijf van Facebook, omschreef de campagne als ‘een combinatie van brute kracht en technisch vernuft.’

Volgens Pamment zijn het echter niet zozeer de technische aspecten waar we lessen uit moeten trekken. ‘De Doppelgänger-campagne werd snel ontdekt en offline gehaald. Maar algauw verschenen er in de westerse media talloze nieuwsberichten over. Die bekendheid zorgde ervoor dat Moskou de campagne alsnog als een succes beschouwde, ook al was de reële impact eigenlijk beperkt.’

Het westerse antwoord op Russische desinformatie van bedrijfjes als SDA werkt dus averechts, zegt Pamment. ‘Uit de interne monitoringsrapporten blijkt dat de Russen elke factcheck of elk nieuwsbericht over één van hun campagnes als geslaagde impact zien. We moeten af van die reactieve respons. Net zoals de Russen bij het begin van de invasie deden, moeten ook wij onze informatie-omgeving structureel herdenken.’

Allesomvattende contracampagne

Door de invasie van Oekraïne werden de Russen gedwongen om andere kanalen te zoeken om hun propaganda in het westen te verspreiden. Staatsgeleide platformen zoalsde televisiezender Russia Today en het persagentschap Sputnik werden er immers uit de ether gehaald.

De nood aan een nieuwe propaganda-infrastructuur bood een unieke kans voor bedrijfjes zoals het SDA. ‘Voor de oorlog stelde het SDA immers weinig voor. Maar na de invasie begon het Kremlin met een “internationale allesomvattende contra-campagne”, die erop gericht is om de westerse sancties te counteren’, zegt Pamment.

‘Het creëerde een nieuw propagandanetwerk van privébedrijfjes. Jaarlijks stelt de Russische overheid hier 600 miljoen euro voor ter beschikking. Al blijft het onduidelijk hoeveel elk bedrijfje nu precies krijgt.’

Ondanks de privatisering van de propagandavoering blijft de band met het Kremlin erg nauw. Zo is de oprichter van het SDA, Ilya Gambashidze, erg loyaal aan Poetin en behoort hij tot de klasse van de ‘politieke technologen’, mensen uit de Russische politieke elite. Zij moeten er actief voor zorgen dat het officiële discours van het Kremlin de online berichtgeving domineert.

Eén van de prominentste politieke technologen is Aleksandr Dmitriejevitsj Charitsjev. Hij is projectleider van de contracampagne en leidt het propagandanetwerk. De gelekte documenten bevatten een verslag van een gesprek tussen hem, genoteerd als ‘ADK’, en een zekere ‘Spiridonov’, die bij het SDA werkt.

Dat gesprek dateert van 1 september 2023 en vond dus plaats tijdens het Oekraïense tegenoffensief. Charitsjev beveelt om meer te focussen op propaganda over ‘Oekraïense verliezen’ om de aandacht van dat offensief af te leiden.

Volgens Pamment wijst het gesprek tussen Charitsjev en Spiridonov erop dat het Kremlin haar strategische desinformatiedoelen aanpast naar gelang de situatie op het slagveld.

‘Vanuit hun perspectief is de informatie-oorlog een aanvulling op de invasie. Je kunt die twee niet los van elkaar zien. Dat heeft zelfs weerslag op de gemoedstemming van de SDA-medewerkers. Tijdens het tegenoffensief hadden ze echt moeite om nieuwe ideeën te bedenken, maar wanneer de Russische troepen opnieuw terreinwinst boekten, spatte hun enthousiasme van de vergadermemo’s.’

Eén netwerk

Afhankelijk van de ontwikkelingen op het slagveld kiest het Kremlin dus nieuwe doelen, of zoals zij het noemen: ‘aanvalsvectoren’. Die deelt het mee aan het SDA en dan is het aan hen om de meest geschikte methode te zoeken.

Zo baarde de populariteit van de Oekraïense president Zelenski het Kremlin in 2023 grote zorgen, en moest het SDA trachten om die te kelderen. Het verspreidde onder andere een vals verhaal over twee luxejachten die Zelenski gekocht zou hebben met Amerikaanse ontwikkelingshulp. In een podcast met Steve Bannon herhaalde huidig vicepresident J.D. Vance dat gerucht.

Maar het SDA is natuurlijk niet het enige desinformatiebedrijfje. Er zijn ook nog Structura of Dialog, waarvan die laatste verantwoordelijk zou zijn voor de Matriotsjka- en Overload/Undercut-campagnes. Daarbij was het doel om zoveel mogelijk bagger online te verspreiden om de middelen van westerse factcheckers uit te putten.

Tijdens de Olympische Spelen van Parijs postten ze veel filmpjes van kotsende atleten die ziek zouden zijn geworden door het vervuilde rivierwater van de Seine.

Pamment vindt het absurd om een onderscheid tussen verschillende bedrijven en campagnes te maken. ‘Alle bedrijven maken deel uit van hetzelfde netwerk en opereren binnen de contra-campagne van het Kremlin. Allemaal moeten ze de orders van Charitsjev uitvoeren. Het is een Europese reactie om tussenschotten te plaatsen. Zelf maken ze geen onderscheid tussen de verschillende tactieken en methoden. Zolang het effectief is, is het goed.’

Al benadrukt hij dat er wel degelijk onderlinge profileringsdrang heerst omdat ze allemaal in dezelfde geldpot grabbelen. ‘Ze besteden veel aandacht aan catchy titels. Toen de westerse pers met de naam Doppelgänger op de proppen kwam, was dit voor het SDA een uitgelezen kans om zich van de rest te onderscheiden.’

Marketingtechnieken

Die branding van hun activiteiten maakt deel uit van een breder advertentiemodel. Op veel vlakken functioneert het SDA als een modern marketingbedrijf. De gelekte documenten tonen dat het ook marketingmeetstaven zoals ‘kritieke prestatie-indicatoren’ hanteert. Daarnaast schaaft het SDA ook voortdurend haar methoden bij op basis van het aantal clicks ze genereren.

Het koppelen van marketingstrategieën aan traditionele spionagemethoden, is volgens Pamment een unieke combinatie. ‘Het creëren van een netwerk van fake websites en het omkopen van influencers, is klassieke inmenging. Tegelijk gebruiken ze moderne marketingtools om mensen naar die content te lokken.’

In het overgrote deel van de gevallenklikken mensen daar niet op, maar dat falen interpreteren veel analisten volgens Pamment ten onrechte als een strategische mislukking. ‘Op 99,9% van de advertenties klikt niemand. Maar marketing draait rond falen.’

‘Het SDA creëerde honderden valse websites en spendeerde duizenden dollars aan een veelvoud van advertenties online. Mocht er toch iemand op klikken, vertelt die het voort aan vrienden of familie. Wie weet wordt het zelfs opgepikt door een influencer. Dat is hoe zij hun succes meten. Als je dat als ijkpunt neemt, is hun aanpak bijzonder effectief. Zeker voor een bedrijf met honderd werknemers.’

Ondanks die efficiëntie onderstreept Pamment dat hun analyses vaak gebrekkig blijven. ‘Elk verslag moet hun loyaliteit aan het Kremlin bewijzen. Hun beeld van de gemiddelde Fransman is iemand die het sneu vindt dat zijn overheid geld aan Oekraïne geeft. Dergelijke pro-Kremlin-aannames verzwakken de analyses van hun doelpubliek en verminderende efficiëntie van hun campagnes.’

In de tegenaanval

Ondanks die vooroordelen slaagt het SDA er wonderwel in om de westerse maatregelen tegen desinformatie te omzeilen. Elke factcheck draagt bij aan de verdere verspreiding van hun bekendheid. Daarnaast omschrijft een nota van de Russische presidentiële administratie dat ‘sancties niet moeten worden opgeheven, wel omzeild worden’.

Pamment hekelt de verbrokkeling van de Europese anti-Fimi-gemeenschap, waarbij Fimi staat voor Foreign Information Manipulation and Interference, illegale buitenlandse desinformatiecampagnes, zeg maar.

‘Er bestaan al zestig of zeventig technische rapporten over zulke campagnes. Maar elke organisatie gaat op eigen houtje te werk. Ze ontdekken veertig fake accounts, kaderen die binnen een campagne waar ze een coole naam zoals Doppelgänger aan geven, en tenslotte publiceren ze een rapport, alsof zij de eerste zijn om die campagne te ontdekken. Terwijl het allemaal deel uitmaakt van hetzelfde Russische netwerk waarvan we de strategische doeleinden moeten achterhalen.’

‘Als je de Russische informatie-omgeving infiltreert, dwing je hen in het defensief.’

Naast accuratere coördinatie is er volgens hem ook nood aan een betere bescherming van onze infrastructuur. ‘Bepaalde doelwitten liggen in de digitale vuurlinie. Moderatoren van een facebookgroep voor Oekraïense migranten in Polenmoeten we bijvoorbeeld waarschuwen om op hun hoede te zijn voor Russische infiltratie.’

Ook de grote techbedrijven gaan niet vrijuit. Dankzij het advertentiemodel van Meta kan het SDA vandaag nog altijd vlotjes adverteren op Facebook. Die advertenties beslaan volgens Pamment 40% van alle SDA-advertenties. ‘Maar dat weten we enkel, omdat we toegang hebben tot de data van Meta. Over andere platformen, zoals TikTok, hebben we geen gegevens. Waarschijnlijker is het daar nog erger.’

Toch pleit Pamment vooral voor een westers digitaal tegenoffensief. ‘Als je in een informatieoorlog belandt, moet je terugvechten. Zo niet verlies je gegarandeerd. En de beste manier om te winnen, is door het strijdtoneel naar Rusland te verplaatsen. Als je de Russische informatie-omgeving infiltreert, dwing je hen in het defensief. Het Kremlin zal dan middelen moeten weghalen van die propagandanetwerken om de druk te verlichten. Bedrijfjes als het SDA zullen dan onherroepelijk aan slagkracht verliezen.’

Pamment wil geen technische suggesties doen, maar het zou niet ondenkbaar zijn dat westerse inlichtingendiensten de tools van het SDA tegen henzelf zullen gebruiken. Met fake-accounts op Russische sociale media, zoals VK Kontakt, zouden ze dan pro-Oekraïense content kunnen verspreiden.

Maar Pamment wil nu vooral de discussie erover aansnijden. ‘Je kan het bezien als bijkomende steun aan Oekraïne. Naast raketten en munitie kunnen we hen ook op dit terrein bijstaan. Het zal niet alleen Oekraïne te goede komen, maar ook onze democratische instellingen. Het loont om dit op zijn minst te bestuderen. Want dit aspect maakt eveneens deel uit van deze oorlog, of je het nu wil of niet.’