Burhan Sönmez: ‘We moeten vaker en luider over gevaarlijke zaken spreken’

Schrijver Burhan Sönmez, voorzitter van de internationale schrijversorganisatie PEN, leidt een nomadisch bestaan tussen de Britse universiteitsstad Cambridge en de Turkse hoofdstad Istanbul. ‘Bestaat het gevaar dat ik in Turkije gearresteerd word? Ja. Ben ik bang? Nee.’

Sönmez zegt het eerder gelaten dan stoer, in een laat skypegesprek tussen Cambridge en Mechelen. De zestigjarige schrijver groeide op in een klein dorp zonder elektriciteit, in een staat die hem wantrouwde om het simpele feit dat hij een Koerd is. ‘De problemen die Turkije vandaag kent, waren er al lang voordat Recep Tayyip Erdoğan in 2001 aan de macht kwam. Gevaar is dus sinds mijn kindertijd deel geweest van het dagelijkse leven.’

Zoektocht naar een nieuw zelf

In een vorig leven was de schrijver advocaat en mensenrechtenverdediger. Dat hij daarmee stopte was niet zijn keuze, vertelt Sönmez. Het werd hem opgelegd door Turkije. In 1996 bracht een gewelddadige aanval door de Turkse politie hem op de rand van de dood. De politiek gemotiveerde celstraf die hem ook nog boven het hoofd hing, deed hem vluchten naar Groot-Brittannië.

‘Over mijn eerste roman deed ik tien jaar. Ik bleef twijfelen of ik goed genoeg was om mezelf romanschrijver te noemen.’

Toch kwam het schrijverschap niet meteen. ‘Ik was ziek en zwak toen ik in Engeland aankwam, het kostte me zeven jaar om erbovenop te komen. Ik was een balling, een politiek vluchteling, een immigrant die bezig was met overleven. Ik sprak geen Engels, had geen ervaring met andere landen en mijn Turks rechtendiploma werd niet erkend. Ik moest mezelf heruitvinden, een nieuw zelf creëren.’

De pen als kruk en zijn liefde voor poëzie en literatuur gaven een voorzet. ‘Over mijn eerste roman deed ik tien jaar. Ik bleef twijfelen of ik goed genoeg was om mezelf romanschrijver te noemen.’ De boekenprijs voor zijn tweede boek, de Sedat-Simavi-literatuurprijs, gaf de doorslag: sinds die erkenning in 2011 is hij schrijver. ‘Schrijven is voor mij zoals verslaafd zijn aan sigaretten. Op dit eigenste moment, terwijl we praten, denk ik aan het moment waarop dit gesprek stopt en ik kan beginnen schrijven.’

Identiteit is geen keuze

In april moet de Engelse vertaling van zijn nieuwste boek Minnaars van Franz K. in de Britse en Amerikaanse boekenwinkels liggen. ‘Het boek gaat over Franz Kafka en zijn beste vriend Max Brod. Het verhaal loopt door West-Berlijn, Parijs, Istanbul en Tel Aviv.’

In een boek over Kafka door een Koerdische schrijver die in Cambridge woont huizen wellicht vele identiteiten? ‘Ik denk eerlijk gezegd nooit na over het concept identiteit’, reageert Sönmez op die vraag.

Identiteitspolitiek of de drang om mensen in vakjes van schrijvers of migranten of intellectuelen te stoppen, noemt hij een val. ‘We gaan ons ernaar gedragen en weten er niet meer zo gemakkelijk aan te ontsnappen. Identiteit is niet iets is wat je kan beslissen, maar het is het resultaat van je leven. Wat ik wil zeggen: je herbergt tal van culturen en verhalen. Ik kan die verhalen niet ontkennen: mijn kleine dorp, mijn verbannen en later verboden taal die ik met mijn moeder sprak, mijn universiteitsjaren in Istanbul, de strijd om democratie, de militaire coup.'

'Ik drink ook heel graag een glas bier in een Engelse pub. Ik draag de landen in me waar ik ben geweest, de mensen die ik heb ontmoet in Europa, het Midden-Oosten, Azië. Maar om in staat te zijn om dat alles ten volle te koesteren, is de erkenning van identiteiten, in mijn geval de Koerdische cultuur en taal, een belangrijke en cruciale stap.’

Verhakseld geheugen

Na de verwoestende aanval door de Turkse politie in 1996 leed Sönmez aan geheugenstoornissen en had hij hersenletsels. Een verhakseld geheugen is misleidend voor een schrijver, zegt hij daarover. ‘Er waren niet alleen de lange jaren van behandeling, ik veranderde ook mijn thuisplek, waardoor mijn geheugen het nog moeilijker had. Herinneringen zijn immers labyrinten, gekoppeld aan plekken en geuren. Ze vormen stukjes van een ingewikkeld metrisch systeem.’

‘Wie de toekomst naar zijn hand wil zetten, heeft de neiging om het verleden te stelen.’

‘In mijn boek Labyrint (2021, red.) heb ik daarover geschreven. Het is het verhaal van een jonge blueszanger die een zelfmoordpoging overleeft, zijn geheugen verliest en zich dus niet herinnert waarom hij uit het leven wilde stappen. Stilaan begint hij zich dingen over zichzelf en over de samenleving te herinneren.’

‘In dat boek ga ik dieper in op de vraag hoe het komt dat de geschiedenis dood is maar de herinnering toch nog leeft. Is de figuur van Jezus deel van de geschiedenis of is hij deel van onze collectieve herinneringen?’

Met die collectieve herinneringen is het in Turkije slecht gesteld, zegt Sönmez. Een gevolg van politieke recuperaties. ‘Wie de toekomst naar zijn hand wil zetten, heeft de neiging om het verleden te stelen.’ Politieke partijen en figuren zijn helden in het manipuleren van een gedeeld verleden, klinkt het.

‘De sociaal-democraten claimen dat de voorbije eeuw gekenmerkt werd door vooruitgang dankzij het secularisme. En dat was een antwoord op de zwarte Ottomaanse jaren daarvoor. De islamitische partij zegt het omgekeerde: ze verwijst naar de Ottomaanse periode als de gouden eeuw, die vormgaf aan de ware identiteit van onze samenleving. Die politieke strategie wordt overal in de wereld toegepast: hoe identificeren we ons als natiestaat in relatie tot ons verleden?’

So long, vrije woord?

Sinds 2002 is de AK-partij van president Erdoğan aan de macht. In zijn beginjaren liet die een hervormingswind door Turkije waaien, wat voor veel Turken voelde als een enorme verademing na de woelige jaren '90. Maar gaandeweg ging Erdoğan de democratische ruimte almaar meer naar zijn hand zetten en inperken.

Markante momenten voor de democratische teloorgang waren 2013, het jaar waarin de Geziprotesten repressief neergeslagen werden, en 2016, het jaar waarin een poging tot staatsgreep plaatsvond. Na de mislukte coup riep de regering de noodtoestand uit. Turkije treedt sindsdien heel repressief op tegenover critici, opposanten en minderheden. Vandaag kent Turkije amper onafhankelijke media en rechtspraak, en de vrije mening is aan banden gelegd.

Moet een Koerdisch schrijver zich aan extra rode lijnen houden? Sönmez zegt van niet. De enige zelfcensuur die hij toepast, zijn uitspraken die anderen in gevaar brengen. ‘Voorts,’ zegt hij, ‘moeten we nu net vaker en luider over gevaarlijke zaken praten. Zeker wij, schrijvers en journalisten, moeten ons uitspreken, onszelf en de wereld herinneren aan de vaste waarden van solidariteit en menselijkheid. Als wij het niet doen, wie dan wel?’

De oorlog tegen het vrije woord is overigens allang niet meer beperkt tot landen als Turkije. ‘Met PEN International werken we dagelijks voor alle schrijvers in nood. Die bevinden zich, laat dat duidelijk wezen, overal ter wereld, dus ook in Europa en Noord-Amerika. In de VS arresteren ze vandaag boeken in de plaats van schrijvers. We zien hoe socialemediaplatformen samenwerken met machtige leiders die dezelfde taal spreken: Erdoğan in Turkije, Poetin in Rusland, Trump in de VS, Meloni in Italië. Wie hun taal niet spreekt, wordt als tegenstander gezien.’

Toen hij als Koerdische schrijver in 2021 werd verkozen tot voorzitter van PEN International, was dat groot nieuws in Turkije. ‘Daarmee worden mondiale culturele muren gesloopt. Dat heeft betekenis en het geeft hoop in donkere tijden. Als ze ergens in de wereld de deur van het vrije woord sluiten, zijn we nog altijd in staat om letterlijk op een andere plaats een nieuwe deur te openen.’

Democraten moeten harder werken, en ze moeten dat samen doen om hun verzet overeind te houden, zegt Sönmez stellig. ‘Mensen die opkomen voor de rechten van Palestijnen in Gaza worden zowel in België als in Saoedi-Arabië de mond gesnoerd. Wat is er dan beter dan in democratisch verzet de parallellen op te zoeken?’

De extra troef van een roman

Sönmez gaat als romanschrijver ook op zoek naar de menselijke verbinding, wars van nationaliteiten en culturen.. Fictie heeft daarbij een streepje voor: de ruimte is letterlijk grenzeloos. ‘Ik werd geboren op een droge vlakte, maar ik begreep de taal van Shakespeare, Dostojevski, Gabriel García Márquez. Grenzen zijn een instrument voor politici, bedrijven en financiële machten.’

Sönmez’ fictie is niet tegengesteld aan de realiteit. ‘Mijn boeken kunnen niet wegrennen en vluchten van de werkelijkheid, van een oorlog in Turkije. Ik schrijf over mijn nachtmerries en mijn angsten, maar fictie geeft me de kans om ook over mijn hoop en dromen te schrijven.’

Die hoop is bijwijlen ver te zoeken. In de Turkse regering gaan nochtans schuchtere stemmen op voor nieuwe gesprekken met de Koerdische beweging.

Sönmez blijft daar nuchter bij. ‘Ten eerste blijf ik altijd op mijn hoede als politici in Turkije iets zeggen. Ik vergeet evenmin hoe extreem gewelddadig de vredesdialoog met de Koerden tien jaar geleden is geëindigd. Ik zie ook geen enkele democratische verbetering in het dagelijks leven in Turkije, integendeel. Ondanks die officiële berichten zien we dat Turkije het dagelijks geweld tegenover de Koerden net weer heeft opgevoerd. Zo verwijderde de regering in veel steden Koerdische burgemeesters recent uit hun ambt.’

Sönmez wijst erop dat ook leden van de grootste oppositiepartij in Turkije, de seculiere CHP, worden geviseerd. ‘Eerst werd de burgemeester van het Istanbulse Esenyurt-district opzijgezet. Daarna volgde Riza Akpolat, de burgemeester van Beşiktaş, een belangrijk district in Istanbul. Niet toevallig: Akpolat is een belangrijke burgemeester van de CHP (tevens de partij van de populaire burgemeester van Istanbul, Ekrem İmamoğlu, td).’

Stil verzet

Oppositiepartij CHP won vorig jaar de vorige lokale verkiezingen in alle belangrijke en grote Turkse steden, maar ze krijgt weinig slagkracht. Kritische tegenstemmen worden geviseerd, burgemeesters uit hun ambt ontzet. Ook stemmenkanon Ekrem İmamoğlu, burgemeester van Istanbul en stevige uitdager voor Erdoğan, botst tegen felle tegenwerking van de federale regering in de hoedanigheid van schijnprocessen.

Wettelijk heeft de regering de slagkracht van lokale CHP-burgemeesters overgenomen, zegt ook Sönmez. ‘Bijvoorbeeld, wanneer een lokaal bestuur aan stadsvernieuwing wil doen, kan de regering tussenkomen. De president kan die beslissing overrulen. Zo nam Erdoğan bijvoorbeeld de bevoegdheid over van de gemeente Istanbul en dus van burgemeester İmamoğlu inzake stadsvernieuwing op plaatsen als de historische Galata-toren en de Prinseneilanden in de stad.

Kan de CHP, ondanks de tegenkanting, het machtsspel toch nog ombuigen in een politieke overwinning? ‘De sociaal-democratische partij is vandaag heel stil, ageert heel mak en in lijn met de regering’, zegt Sönmez daarop. ‘Ze heeft duidelijk gekozen om conflicten te vermijden en geen druk te zetten op de regering. Ze spelen het heel welwillend. Velen betwijfelen of dit de beste strategie is.’

‘De overwinning kan ver weg zijn, maar het verzet is hier en nu.’

De CHP is een traditioneel seculiere partij die altijd een stevige link had met het leger en het kemalisme, de politieke republikeinse staatsideologie ontwikkeld door de stichter van Turkije, Kemal Atatürk. Kan ze op lange termijn ook echt een duurzaam democratisch alternatief bieden?

‘Ik bevind me zonder twijfel op een linksere, meer uitgesproken socialistische lijn dan die van de CHP. Maar de huidige regering is de meest reactionaire, ultrarechtse, fascistische in jaren, met een negatief effect ook op de staat van de vrouwenrechten, de toekomst van de jeugd, het duurzaamheidsbeleid, arbeids- en vakbondsrechten… In die zin is elke machtscoalitie beter dan de huidige en hebben we de CHP absoluut nodig om verandering te brengen.’

‘Maar, om op je vraag terug te komen: of de partij betrouwbaar is op lange termijn, weet ik niet. Ik weet niet of de CHP kan afstappen van zijn systeemdenken en machtsdrang om democratisering op de eerste plaats te zetten.’

Dus vraag ik het hem nog één keer: hoe verdedig je een vrije toekomst als vandaag je stem wordt ingeslikt? Burhan Sönmez zucht, denkt even na. ‘Het klopt dat ons democratisch verzet beperkt is, maar we kunnen wel aantoonbaar en zichtbaar tonen dát we ons verzetten. Verzet is niet per se hetzelfde als winnen, maar betekent: doorgaan en blijven strijden.’ En kan stil verzet niet net gemakkelijker door kieren glippen?