Carlos Lopes: ‘Europa blijft de belangrijkste partner van Afrika’

Door oorlogen in Oekraïne en het Midden-Oosten, en een Amerikaanse president die de hele wereldorde op stelten zet, dreigt de relatie tussen de EU en Afrika naar het achterplan te verzeilen. Nochtans vindt Carlos Lopes dat beide continenten veel voor elkaar kunnen betekenen. Lopes is professor aan de Mandela School voor Openbaar Bestuur van de Universiteit van Kaapstad, gastprofessor aan Sciences Po in Parijs, bekleedde topfuncties bij de Verenigde Naties en is hoge vertegenwoordiger voor Europese Partnerschappen bij de Afrikaanse Unie (AU).

Lopes stelt dat de relatie met Europa de belangrijkste blijft voor Afrika. Maar dat betekent dat de twee continenten moeten stoppen met wat hij zelfbedrog noemt.

‘Zowel Europa als Afrika kleuren de realiteit met hun eigen overtuigingen. De Europeanen denken dat ze met altruïsme de problemen van het continent kunnen oplossen, maar we merken intussen al zes decennia dat dit niet het geval is. Aan Afrikaanse kant bestaat dan weer de neiging om steeds meer hulp te vragen, terwijl die nergens ter wereld tot ontwikkeling heeft geleid.’

‘Dat dubbele zelfbedrog schept een moeilijke verhouding vol wederzijdse verwijten. De Europeanen beschouwen het slechte bestuur en de corruptie van de Afrikanen als oorzaak van het uitblijven van resultaten, terwijl de Afrikanen veel van hun problemen blijven wijten aan de Europese kolonisering. Ik onderzoek hoe we uit die patstelling kunnen raken.’

EU praat niet met AU

Tijdens onderhandelingen met de EU stoort het Lopes dat de Europese Commissie de Afrikaanse eenheid ondermijnt als het haar goed uitkomt en dat ze zich vaak niet als een loyale partner opstelt.

‘De aankondiging van de Global Gateway (het investeringsprogramma van de EU in het Globale Zuiden; red.) in december 2021, twee weken voor de Afrika-EU-top, is een goed en typisch voorbeeld van de aanpak van de Europese Commissie. Er waren geen voorafgaande onderhandelingen of er werd geen informatie vrijgegeven.’

‘Commissievoorzitter Ursula von der Leyen kondigde de Global Gateway in Senegal aan, na een gesprek met president Macky Sall. Maar natuurlijk is Sall uitgekocht door de Commissie.’

‘Met de AU wordt totaal niet gesproken. En ik kan het weten want ik ben vertegenwoordiger. Bij elke EU-Afrikatop gaat het zo. Telkens ik namens Afrika wil spreken, gaan Europese leiders achter onze rug met enkele Afrikaanse leiders praten om ons te ondermijnen. Zij geven dan de goedkeuring in naam van een heel continent. Ik neem dat nooit persoonlijk want ik weet dat het een strategie is.’

Wil de EU niet praten met Afrika als geheel omdat het makkelijker haar doelen kan bereiken door met groepen landen of individuele landen te praten?

Carlos Lopes: ‘Het is gecompliceerder dan dat. Zelfs als de AU als geheel een positie inneemt, probeert de EU die te negeren door de tegenstemmen binnen de AU te mobiliseren. Dat is heel makkelijk want de EU is de belangrijkste financier van de werking van de AU. Je zoekt gewoon een AU-commissaris die zegt wat jij wil horen omdat je zeven miljoen euro vrijmaakt voor een project van die commissaris. Het is pervers om op die manier constant de continentale positie te ondermijnen.’

U schrijft dat de EU de African Continental Free Trade Area (AfCFTA), de continentale vrijhandelszone van Afrika, financieel ondersteunt. Geeft de EU geld om invloed te hebben?

Carlos Lopes: ‘Precies. De EU is zelfs de voornaamste financier van het AfCFTA-secretariaat. Dat laat haar toe om de eigen visie op te leggen.’

‘Voor de EU moet de AfCFTA gebaseerd zijn op de Economische Partnerschapsakkoorden (EPA’s) die de EU met diverse regio’s in Afrika heeft afgesloten. Zo zijn er dertien. Als je de Afrikaanse vrijhandelszone daarop bouwt, krijg je de kleinste gemene deler.’

‘Als je de EU vraagt waarom het dat doet, is het antwoord dat het wil helpen. En ik geloof dat Europeanen dat echt denken. Het probleem daarbij is dat het leidt tot zelfbedrog.’

‘Daarnaast gebruikt de EU ook tegenstellingen binnen het Afrikaanse leiderschap om beslissingen te beïnvloeden. Binnen de EU bestaan er trouwens evengoed verschillende visies. De Europese Commissie haalt weliswaar meestal de bovenhand, maar ik ondervond dikwijls dat niet iedereen daarmee akkoord ging.’

Ebola in Afrika

U zet zich af tegen het vaak caritatieve aspect van ontwikkelingshulp. Maar hebben de ontwikkelingslanden niet zelf geëist dat rijke landen 0,7% van hun inkomen aan hulp zouden besteden?

Carlos Lopes: ‘Die eis, en het inwilligen ervan, vertrok van het principe dat alles moet gebaseerd zijn op compensatie. Vandaag gaat het over koolstofemissies, maar er moet altijd voor iets gecompenseerd worden. Het probleem daarmee is dat het zo meer een moreel dan een ontwikkelingsdebat wordt. Je compenseert omdat je je moreel verantwoordelijk voelt voor iets. Dat is nooit een oplossing. Je moet regelgevende systemen en akkoorden bekijken en ervoor zorgen dat die de voorwaarden voor verandering scheppen.’

‘Europa besteedt vandaag meer geld aan Frontex dan aan het creëren van voorwaarden voor ontwikkeling in Afrika. Maar Frontex zal het probleem van migratie niet oplossen, jobcreatie doet dat wel.’

‘Je lost het migratieprobleem bijvoorbeeld niet op als je de demografie niet begrijpt. De immense jonge Afrikaanse bevolking kan een voordeel voor de wereld zijn als je in Afrika industrieën schept die de consumptiegoederen produceren die nodig zijn. Je moet diensten onderzoeken waarin jonge werknemers een voordeel zijn, zoals de zorg. Je moet systemisch en op regelgevend niveau omgaan met problemen, niet als compensatie.’

‘Europa besteedt vandaag meer geld aan Frontex dan aan het creëren van voorwaarden voor ontwikkeling in Afrika. Maar Frontex zal het probleem van migratie niet oplossen, jobcreatie doet dat wel.’

Hoe kan Europa dat doen?

Carlos Lopes: ‘De Afrikaanse economieën groeien aan een snelheid die vergelijkbaar is met die van Azië. Nochtans betalen Afrikaanse landen een veel hogere prijs om toegang te krijgen tot kapitaal. Volgens nog niet gepubliceerd onderzoek van The African Climate Foundation betaalt Europa 0,5 tot 1% rente op de internationale kapitaalmarkten, Azië 2% en Afrika 11%.’

‘Dat landen die zoveel betalen voor kapitaal nog zo sterk groeien, zegt veel over de Afrikaanse veerkracht om desondanks boven water te blijven. Maar als je wil dat ze meer doen, moeten ze producenten en consumenten worden. Als Afrika industrialiseert, zal het minder werklozen en armen tellen. Het grootste deel van de winst zal gaan naar wie er investeert. De arbeidsintensieve sectoren gaan naar Afrika, de niet-arbeidsintensieve industrieën blijven in Europa. Zij produceren met Europese merken en patenten, waardoor Europa nog veel toegevoegde waarde vangt. Dat is een win-winsituatie.’

‘Door de prijs van het kapitaal gebeurt dat niet. De Chinezen, de Turken of de Golfstaten zijn zo populair in Afrika omdat hun kapitaal minder dan 11% kost.’

‘Vroeger ging 90% van de leningen van de Club van Parijs, de westerse kredietverstrekkende landen, naar Afrika. Nu is dat nog 35% omdat zij de ratingagentschappen volgen die de Chinezen of Turken negeren.’

Hoe leg je dat uit?

Carlos Lopes: ‘Dat is opnieuw zelfbedrog en perceptie. Die ratingagentschappen beïnvloeden het ingeschatte risico. Als ebola in één land in Afrika uitbreekt, spreken ze over “ebola in Afrika”. Dat strookt met de overtuiging van mensen. Maar een succesverhaal van industriële productie in Mauritius wordt enkel gezien als een succes voor Mauritius. Elk probleem in Afrika wordt gezien als een Afrikaans probleem, een succes daarentegen geldt als specifiek voor een land.’

Verklaart het gebrek aan rechtszekerheid, infrastructuur en veiligheid niet de hogere rentes?

Carlos Lopes: ‘Natuurlijk speelt dat een rol. Maar de kern is dat vergelijkbare risico’s elders niet met zo’n risicopremies bestraft worden. Het systemisch duurder maken – sommigen noemen het een perceptieboete – illustreert de structurele mishandeling van Afrika op globale kapitaalmarkten.’

Afrika in beweging

In een interview met MO* erkent Koen Doens, de directeur-generaal van DG INTPA, dat er jobs geschapen kunnen worden in Afrika door sommige activiteiten van de EU naar Afrika te verplaatsen.

Carlos Lopes: ‘Ik hoop dat het zal gebeuren. Het is de juiste weg. Dat is alles wat ik daarover kan zeggen, want tot nu toe gebeurt dat niet.’

Er zijn toch goede voorbeelden? Marokko zou in 2025 bijna een miljoen wagens per jaar produceren.

Carlos Lopes: ‘Er zijn inderdaad voorbeelden van Afrikaanse industriële productie. Deze week was er het uitzonderlijke nieuws dat Namibië het eerste commercieel haalbare groene ijzer van de wereld produceert met groene waterstof uit zonne-energie. Het toont aan dat Afrika in beweging is, al is het nog niet op een schaal die evenredig is met de omvang het continent.’

Wat moet daarvoor gebeuren?

Carlos Lopes: ‘Een even goedkope toegang tot kapitaal als voor andere regio’s. Afrika betaalt al vijftig jaar de hoogste rente.’

Doens wil hulp voortaan inzetten als hefboom om investeringen te faciliteren. Er zijn in Afrika immers veel grotere investeringen nodig dan wat er nog aan hulp bestaat.

Carlos Lopes: ‘Het is de juiste manier van denken, maar het is tot nu toe niet de praktijk van de Europese Commissie. Als je echt wil dat Afrika zich structureel transformeert, kan Afrika dat niet met de huidige spelregels en moeten die veranderen.’

‘Afrika blijft immers netto-uitvoerder van kapitaal. Er zijn de illegale financiële stromen, bedrijven ontwijken belastingen en sluizen winsten weg en een groot deel van de hulp gaat terug naar de donorlanden als betaling voor de diensten die door hun mensen of organisaties verleend worden.’

Groene transformatie

U zegt in uw boek dat de EU en de AU samen globale standaarden kunnen bepalen. Hoe dan?

Carlos Lopes: ‘Als die twee het eens zouden zijn, kunnen ze zwaar wegen op de beslissingsprocessen in de meeste multilaterale instellingen omdat ze samen meer dan tachtig stemmen hebben.’

En wat kunnen Afrikaanse landen beter doen?

Carlos Lopes: ‘Hun economie structureel transformeren van lage naar hogere productiviteit. De recepten daarvoor zijn gekend. We hebben zo’n transformatie al op veel plaatsen gezien, maar in Afrika zal het heel anders moeten door de klimaatverandering. De industrialisering moet er groen zijn.’

Doens wil de groene consumptie in de EU benutten om de groene industrialisering in Afrika te ondersteunen.

Carlos Lopes: ‘De EU is hypocriet. Ze voert haar koolstofgrenstaks (die Europese bedrijven moeten beschermen tegen concurrentie uit vervuilende landen; red.) eenzijdig in. De EU zal geen groen staal kunnen maken door tarieven aan arme landen op te leggen.’

Maar Namibië produceert al groen ijzer. Dat is toch interessant voor het land?

Carlos Lopes: ‘Ja, maar wat met Zuid-Afrika? Dat land vecht ook met armoede. Zal je hun staal dan zwaar belasten? Als je iemand moet belasten zijn het de Europese consumenten die het probleem veroorzaakt hebben door hun consumptie. Op deze manier bestraf je met eenzijdige tarieven de zwaksten die het probleem niet hebben veroorzaakt.’

De EU produceert minder dan 10% van het globale staal…

Carlos Lopes: ‘Dat is meer dan Afrika.’

Maar China produceert 60%. De taks stelt de EU in staat om groen staal te maken zonder zichzelf uit de markt te prijzen. Zonder die taks verdwijnen de Europese staalfabrieken en heeft het klimaat er ook niets aan.

Carlos Lopes: ‘Je kan niet zeggen dat je de armoede in Afrika wil bestrijden als je het dezelfde regels oplegt als China.’

De EU en de AU moeten met elkaar onderhandelen?

Carlos Lopes: ‘Inderdaad. Europeanen en Afrikanen moeten met elkaar spreken. Niet eenzijdig iets opleggen.’

‘Er is geen twijfel dat Afrika het grootste potentieel aan wind- en zonne-energie heeft (40%; red.), nodig voor de energietransitie. Maar het heeft het kapitaal niet. Punt. Europa moet die realiteit onder ogen zien.’

‘Maar ook op het vlak van het beschermen van publieke goederen, zoals het Afrikaanse regenwoud of publieke gezondheid, doen Afrika en Europa er goed aan om samen te werken. De klimaatverandering en de pandemie hebben ons er bewust van gemaakt dat we er allemaal door geraakt worden. Het is dus in ieders belang, én in dat van de wereld, om die publieke goederen te beschermen.’