Colombia in de greep van historisch geweld: kapseist Petro’s ‘totale vrede’?

Bij elke Colombiaan boven de dertig staan de beelden op het netvlies gebrand: lange rijen vluchtelingen op de hort met schamele bezittingen, huilende kinderen bij hun moeders op de arm, dorpen die in enkele uren leeglopen uit angst voor geweld. Het zijn taferelen die doen denken aan de donkere jaren 1990 en 2000. Toen zaaiden paramilitairen en guerrillagroepen ongeziene terreur op het Colombiaanse platteland. Maar dit is geen herinnering aan het verleden, het is de realiteit van vandaag.

In de Catatumbo-regio, op de grens met Venezuela, heeft de strijd tussen de ELN-guerrilla en FARC-dissidenten geleid tot het grootste massale gedwongen vertrek in de recente geschiedenis van Colombia. Ruim 55.000 mensen zijn in nog geen maand tijd op de vlucht geslagen. Naar schatting vielen er 80 burgerslachtoffers. Het jaar is nog maar goed begonnen en nu al overtreffen de cijfers die van het volledige jaar 2024.

Intussen zet het Colombiaanse leger zware artillerie in. Met luchtaanvallen probeert het de controle te herwinnen op een gebied dat steeds verder in chaos verzinkt. Die aanpak lijkt het einde in te luiden van de beoogde ‘Totale Vrede’. Met dat ambitieuze beleidsplan wilde president Gustavo Petro nochtans het hele land uit het moeras van het geweld trekken.

‘Totale vrede’

Petro blonk van ambitie bij zijn aantreden in 2022: met z’n veiligheidsproject wilde ’s lands eerste linkse president in decennia, nota bene zélf met een achtergrond als guerrillero, niets minder dan geschiedenis schrijven. Het speerpunt van Petro’s campagne heette ‘Totale Vrede’, en hield een dialoog in met alle gewapende groeperingen die in het land actief zijn. Zowel paramilitairen, guerrillagroepen en ‘gewone’ criminele organisaties mochten zich aan een uitnodiging verwachten van Bogotá.

De parel aan de kroon voor Petro zou een vredesakkoord zijn met het ELN, de grootste nog actieve guerrillabeweging in Colombia. En aanvankelijk leek Petro in dat opzet te gaan slagen. Na decennia van mislukte onderhandelingen onder eerdere regeringen, lukte het de president om in 2022 een dialoog te openen met de ELN-leiding. Dit resulteerde in een staakt-het-vuren dat in 2023 inging en de hoop op een vreedzame oplossing deed herleven. Het zou te boek komen te staan als het langste staakt-het-vuren ooit met het ELN.

Halverwege januari 2025 was die droom aan flarden. De eerste kink in de kabel kwam met de aankondiging van de ELN-leiding dat ze opnieuw burgers zouden beginnen te ontvoeren, in weerwil van het akkoord met de regering-Petro. Die ‘vrijheidsinhoudingen voor economische doeleinden’ zijn al decennialang een belangrijke levenslijn voor de guerrilla. De crisis in de vredesonderhandelingen verergerden toen de regering een parallelle dialoog opende met een van het ELN afgescheurde tak, de Comuneros del Sur, in de Valle del Cauca, aan de andere kant van het land.

Op 16 januari barstte de etterbuil open. In de grensregio met Venezuela opende ELN een militaire campagne tegen zijn belangrijkste rivaal in de regio: het 33ste Front, een van de FARC afgescheurde guerrillagroep. MO* vroeg aan Elizabeth Dickinson, analiste bij International Crisis Group, wat de gevolgen zijn van deze campagne.

‘Misschien moeten we een graduele de-escalatie als doel stellen en proberen in te gaan op lokale dynamieken.’

Wat was het motief achter die aanval van het ELN op het 33ste Front van de FARC-dissidenten?

Elizabeth Dickinson: ‘Het belangrijkste motief is de controle over territorium en de daarmee samenhangende politieke en economische invloed. De Venezolaanse grensregio is daarbij cruciaal omdat er enorm veel geld circuleert. Het is de belangrijkste spil in de smokkel van drugs, wapens en brandstof.’

‘In Catatumbo bestond lang een pact tussen het ELN en zijn rivalen, het van de FARC afgescheurde 33ste Front. Sinds eind vorig jaar begon dat pact scheuren te vertonen. Rond september begon het voor het ELN duidelijk te worden dat het 33ste Front aan invloed begon te winnen in de regio. En dus begonnen ze hun aanwezigheid uit te dagen.’

‘Dat deden ze deels met aanvallen op militaire installaties, maar belangrijker waren de aanvallen op burgers. Ze vielen de zogenaamde ‘sociale basis’ van de rivaliserende guerrillabeweging aan: iedereen die verdacht werd van samenwerking met het 33ste Front moest op dat moment beginnen vrezen voor z’n leven.’

‘Dat soort acties veroorzaakt een gigantische paniekgolf bij de bevolking, want niemand weet of jij toevallig ook niet beschuldigd wordt van aan de ‘foute kant’ te staan. En zelfs als je er niet op een lijst staat, loop je het risico om in vergeldingsacties van het 33ste Front terecht te komen. Vandaar dat zoveel mensen op de vlucht sloegen.’

Recente gesprekken tussen de regering en het ELN gingen over brede onderwerpen, zoals economische en politieke hervormingen. Hoe belangrijk is institutionele hervorming voor het ELN?

Elizabeth Dickinson: ‘Voor het hedendaagse ELN zijn er twee zaken cruciaal. Enerzijds telt hun interne cohesie: het potentieel om als één groep naar buiten te treden. Het is iets wat voor elke gewapende groep telt: hoe groter je interne cohesie, hoe groter je soortelijke gewicht aan de onderhandelingstafel in Bogotá. Dat hangt samen met het tweede strijdpunt: de tactische positie in het conflict.’

‘Petro’s ‘‘Totale Vrede’’ versterkte aanvankelijk beide zaken. Door de onderhandelingen kon het ELN zich presenteren als één geheel, zowel tegenover de regering als tegenover andere gewapende groepen.’

‘Toen de Comuneros del Sur zich losmaakten van de centrale leiding, bracht dat dus heel wat commotie teweeg. Zeker toen de Comuneros zélf een dialoog openden met de regering. De ELN-leiding in Catatumbo besliste al snel om de onderhandelingen met de regering af te breken, omdat ze hun centrale doelstellingen niet meer vervuld zagen.’

‘Als de discussie gaat over het demobiliseren, waarom dan niet nadenken over hoe je jonge mensen weghoudt van gewapende groepen?’

In welke mate hebben gewapende groeperingen steun van de bevolking?

Elizabeth Dickinson: ‘Een groepering als pakweg de Clan del Golfo toont goed aan dat gewapende groeperingen een gat opvullen. Vooral zij hebben een strategie om de bevolking van de streek waar ze actief zijn te paaien. Dat doen ze onder meer door betaalde jobs aan te bieden. Ze hebben bijvoorbeeld boekhouders die ze betalen, en ook sommige politici staan op hun payroll.’

‘Daarnaast doen ze ook aan gemeenschapswerk. Ze leggen bijvoorbeeld op hun kosten een stukje weg aan of zorgen voor elektriciteit in een afgelegen dorp. Het is een strategie om in zekere zin de steun te winnen van de lokale bevolking, zodat die hun aanwezigheid accepteren. Andere groepen passen die strategie ook toe. Het is zowat een constante over het hele grondgebied.’

In 2016 sloot de Colombiaanse regering een vredesakkoord met de FARC, destijds ’s lands grootste guerrillabeweging. Wat kunnen we vandaag van dat akkoord leren?

Elizabeth Dickinson: ‘Petro’s ‘Totale Vrede’ kende een steile leercurve, en jammer genoeg had dat leerproces een hoge prijs. Het Colombiaanse conflict is in hoge mate verbonden met de georganiseerde misdaad, maar dat is op zich niets nieuws. De belangrijkste les is dat we out of the box moeten denken.’

Hoe bedoelt u?

Elizabeth Dickinson: ‘In plaats van een volledig vredesakkoord voor het volledige grondgebied na te streven, moeten we misschien een graduele de-escalatie als doel stellen en proberen in te gaan op lokale dynamieken.’

‘Als de discussie gaat over het demobiliseren, waarom dan niet nadenken over hoe je jonge mensen weghoudt van gewapende groepen? Als dat resultaten oplevert, bespaar je je een transnationaal gerechtigheidsproces. Dat is pure winst, en die boek je alleen maar als je creatief durft na te denken.’

Tonen de recente ontwikkelingen aan dat Colombia niet klaar is voor Petro’s ‘Totale Vrede’?

Elizabeth Dickinson: ‘Zover wil ik niet gaan. De recente geweldsgolf zal hoogstwaarschijnlijk wel een beleidswijziging in gang zetten. Bogotá heeft de belangrijke beslissing genomen om de militaire druk op gewapende groepen op te voeren, in de hoop opnieuw aan lokale slagkracht te winnen. Het lijkt onwaarschijnlijk dat het leger alleen de veiligheidssituatie kan doen kantelen.’

‘Anderzijds beseft de regering nu wel dat die militaire druk noodzakelijk is als stok achter de deur. Zonder die druk hebben gewapende groepen zoals het ELN weinig motieven om zich aan de voorwaarden van eender welk akkoord te houden.’