‘Het allerbelangrijkste in de wereld is respect’

Het boek kwam aan in een mooie witte enveloppe, mijn naam stond erop in sierlijke inktletters met de hand geschreven. Hier was over nagedacht. Leven en Dood van een Corsicaan. Het leek wel de titel van een banale stationsroman.

Ik bladerde door het bijzonder ingebonden boek met open rug. Krantenknipsels, een wiegelied, knappe foto’s, interviews, doorlopende tekst en zoveel voetnoten. Het bleek een debuut, uitgegeven door een onbekende, kleine uitgeverij met de naam KLEIN, en geschreven door de mij even onbekende Zetti & Bosch. 

Wie deze ongewone roman wil lezen, zet best even alle vooroordelen aan de kant. Zetti & Bosch blijkt een groepsnaam te zijn. ‘Een pseudoniem voor Alexandra Cool, mezelf en anderen’, want ‘ik wou het een anders doen dan hoe het klassieke schrijverschap het voorschrijft en meer erkenning geven aan mensen die betekenis hebben gehad voor het boek’, liet de hoofdauteur Paul Buekenhout weten.

Paul Buekenhout, de oprichter van het literatuurdepartement van Bozar, de gangmaker van het literair festival Het Groot Beschrijf en bezieler en stichter van het internationaal literatuurhuis Passa Porta, ontving talloze schrijvers, van Jonathan Coe tot Orhan Pamuk en Olga Tokarczuk, lang voordat ze hun Nobelprijs in ontvangst namen. Hij ving gevluchte en getraumatiseerde schrijvers op, brak een lans voor vertalers en vond talent bij Belgen met een migratieachtergrond. 

Omdat er amper een interview met deze debuterende grijsaard te vinden is op het internet en omdat MO* zich nog goed zijn maatschappelijke betrokkenheid herinnert, spraken we af. Zijn idyllische woning ligt in een dorpje van een schort groot, op tien kilometer van Charleroi. ‘Het is toch wel een verschil in mentaliteit. Je merkt dat bij de bakker, daar maken ze een praatje met je al bij je eerste bezoek. Het is hier goed wonen.’ Verbinding zit ‘m in het bloed.

U houdt van literatuur, van samenwerking en van een goed gesprek. Daar hebt u dan uw werk van gemaakt?

Paul Buekenhout: ‘Ja, zo is dat.’

U wou literatuur naar een groot en divers publiek brengen. Wat was uw tactiek?

Paul Buekenhout: ‘Een literair programma is geen voetbalmatch. En geen cinema. Cinema is een veel opener kunstgenre dan literatuur. Voor literatuur bestaat er nogal wat koudwatervrees. Die wou ik wegnemen.’

‘Dus organiseerden we midden jaren negentig in Brussel het eerste festival Het Groot Beschrijf. Dat was een Vlaams initiatief met middelen van Vlaamse en Vlaams-Brusselse overheden. Maar van in den beginne was het duidelijk voor mij dat ik niet anders kon dan ook met Franstalige en met buitenlandse, anderstalige schrijvers te werken. Het Groot Beschrijf werd een groot feest voor een groot publiek dat open stond voor ontdekkingen.’

Wat moet ik me voorstellen bij dat festival?

Paul Buekenhout: ‘We programmeerden honderd activiteiten op één dag. We deden niet alleen de gevestigde locaties zoals de AB, Bozar, het Beursgebouw of de KVS aan, maar ook plekken die niet voor de hand lagen, zoals de verkoopzaal van het Leger des Heils, het Klein Kasteeltje of een Marokkaans restaurant.’

‘In het Klein Kasteeltje hebben we schrijvers in oude gevangeniscellen gezet; de bewoners werden daarbij betrokken. Want het was niet de bedoeling om daar even in een ons vreemde wereld binnen te dringen en dan weer snel als toeristen weg te zijn.’

‘We wilden Brussel op een andere manier laten zien, de grote onbekende voor veel Vlamingen. Die gingen ’s morgens van het station naar hun ministeries en ’s avonds trokken ze naar huis. Die hadden niks met Brussel. Ik vertel niks nieuws nu. Onbekend is onbemind. Dus toon het.’

‘Ik zocht naar artistieke of culturele openheid maar ook naar maatschappelijke betrokkenheid. Als een publiek in een Marokkaans restaurant zit en door gastvrije Marokkanen lekker eten en schitterende verhalen krijgt aangeboden, dan kan dat iets triggeren, een klein of een groot verschil maken. Ik geloof in dat soort zaken. Dat is een beetje naïef, hè. Ik vind dat meer mensen naïef moeten zijn.’

Welke relevantie heeft het vreemde voor de maatschappij?

Paul Buekenhout: 'Ik ben van mening dat Vlaanderen een grote nood heeft aan een verbreding van zijn horizon. Hoe komt het dat Nederland in de jaren negentig al zogenaamde allochtone schrijvers van belang telde? In Franstalig België waren die er ook, en in Frankrijk zelfs à volonté.’

‘Maar in Vlaanderen niks hè. Hoe komt dat? Vlamingen presenteren zichzelf graag als een gul en gastvrij volkje. Wel, dat klopt niet.’

‘Ik dacht: we gaan hier binnenkort met een literatuur te maken krijgen waar bloedarmoede zal heersen. Heel de wereld is ingesteld op een mondiale kijk en Vlaanderen blijft zo – excuses voor het cliché – onder de kerktoren literatuur produceren. We organiseerden dus een cursus “Schrijven in den vreemde”. Die had als doel om literair talent van vreemde origine in Vlaanderen op weg te helpen, met coaches zoals Koen Peeters en Benno Barnard.’

‘Passa Porta vangt nog steeds gevluchte schrijvers op. Salman Rushdie lag aan de basis van dat initiatief. Hij toonde zich niet meteen een goede organisator, maar plantte wel het zaadje.’

‘Daar zijn namen uit voortgekomen die het nadien gemaakt hebben. Mustafa Kör, bijvoorbeeld en Rachida Lamrabet. Ik zeg niet dat dat dankzij ons is, zij waren er waarschijnlijk ook wel zonder ons gekomen, maar we hebben wel een proces versneld. Dat zijn zo van die dingen waarvan je nadien zegt: “Goed gedaan”.’

‘Het talent zit hier niet enkel bij witte mensen meer. In het voetbal is dat heel duidelijk, maar ook het theater is divers, de muziek, de dans. En de literatuur volgt. Cultuur heeft grenzen overschreden en dat wordt niet meer teruggedraaid.’

Uitwisseling stond centraal bij u.

Paul Buekenhout: ‘Uitwisseling veronderstelt de bereidheid om uit je comfortzone te treden, om het vreemde te accepteren. Uitwisseling veronderstelt respect. Respect is het allerbelangrijkste in de wereld, vind ik. Ik spreek niet van liefde, want iedereen kan niet verliefd zijn of liefdevol kijken naar andere mensen. Maar respect, dat is een minimum. Daarvoor moet je willen luisteren naar wat die ander te zeggen heeft.’

Missen we dat op dit moment?

Paul Buekenhout: ‘Absoluut! Als je hoort hoe polariserend de discussie is tussen Belgische politici wanneer het over Gaza gaat. Er zijn twee kampen die niet naar elkaar luisteren. Dat is nochtans nodig om een land te leiden. Onze politici hebben er ocharme gewoon voor gezorgd dat de regering niet viel.’

Is de luisterbereidheid erop verminderd?

Paul Buekenhout: ‘Ik heb die indruk. Woke versus anti-woke, globalisten versus nationalisten, Israël-fans versus zogenaamde anti-semieten … We krijgen te maken met een groeiende polarisering. De globalisering werd vroeger ook al in vraag gesteld, maar velen hadden toch het gevoel dat de wereld verbonden was met elkaar en dat dat uitgedragen moest worden. Net als vele anderen in de culturele sector wou ik niet alleen iets doen voor en met witte mensen.’

‘Dat streven kreeg in 1991 een boost. Ons land werd op Zwarte Zondag door elkaar geschud door het racistische en haatdragende Vlaams Blok dat als winnaar uit de verkiezingen kwam.’

U werkte veel met internationale schrijvers. Hoe vond u die?

Paul Buekenhout: ‘Via ambassades en buitenlandse culturele instituten zoals het Goethe Institut of Instituto Italiano. En, minstens even belangrijk, door verenigingen die een kamer hebben in Brussel en zich dan bijvoorbeeld “het Roemeens Huis” noemen. En via privépersonen met contacten. Ik praat liever met een gewone mens dan met een cultureel attaché van een ambassade, want die hebben een agenda, dat voel je, en die is niet per se interessant.’

‘Ook uitgeverijen hielpen ons aan contacten. Ik spreek van ons. Bij Passa Porta was ik niet de enige met een inhoudelijke inbreng. Ook mijn collega’s hadden ideeën, én adressenboekjes.’

‘God ja, nu ik eraan denk, in het begin contacteerden we schrijvers vaak per telefoon. Dan belden ik of een van mijn collega’s naar Harry Mulisch, Orhan Pamuk of Alain Robbe-Grillet. Die namen gewoon hun telefoon op en waren vriendelijk. Dat is nu ondenkbaar geworden.’