‘De Bengaalse democratie is een lichtpunt in de wereld’
Hoe vrouwen de opgang van Bangladesh hebben geschraagd
© WSM
© WSM
Op Internationale Vrouwendag spreekt MO* met Kalpona Akter, vakbondsactiviste uit Bangladesh, over waarom haar land een lichtpunt van democratische hoop is in donkere tijden. Zelf strijdt ze al dertig jaar voor arbeids- en vrouwenrechten. ‘Mijn moeder zei me: als er onrecht heerst, mag daar altijd iemand tegen opstaan. Waarom zou jij die persoon niet zijn?’
In 1988, op haar twaalfde, begon Kalpona Akter te werken in een textielfabriek. Daar heersten toen daensistische toestanden, vertelt ze ons. ‘We werkten tot achttien uur per dag, sliepen op de werkvloer, verdienden zes euro per maand, de opzichters sloegen ons in het gezicht en schreeuwden ons toe bij de minste fout. Het was schokkend.’
Op haar veertiende raakte ze betrokken bij een staking toen de overuren niet werden betaald. ‘Ik wou nieuwe kleren kopen voor het Suikerfeest en had uitgekeken naar dat geld. De staking was succesvol en de overuren werden betaald. Niet veel later hoorde ik tijdens een workshop van vier uur dat wij, arbeidsters, rechten hebben: recht op een minimumloon, recht om ons te verenigen. Dat was als een tweede geboorte voor mij.’
Zo raakte Kalpona Akter betrokken bij een vakbond. Later richtte ze het Centrum voor Arbeidsrechten van Bangladesh op, dat een partnerorganisatie is van de Belgische ngo WSM. ‘Mijn moeder zei me: als er onrecht heerst, mag daar altijd iemand tegen opstaan. Waarom zou jij die persoon niet zijn? De kracht van mijn moeder heeft me mee gemaakt. Ik ben gaan organiseren op het niveau van de fabriek, en later op het niveau van het land en zelfs de wereld.’
We praten met Akter in Brussel, waar ze in het Europees Parlement komt spreken over de situatie in haar land sinds de revolte van vorig jaar, die premier Sjeika Hasina Wajed het land deed verlaten. Bangladesh verkeert sindsdien in een politieke overgangssituatie.
Bangladesh telt 174 miljoen inwoners, dat is vijftien keer de Belgische bevolking op een grondgebied vijf keer zo groot als België. Daarmee komt het op de achtste plaats op de lijst van landen met de hoogste bevolkingsaantallen.
Het land scheurde zich in 1971 af van Pakistan, na een bloedige strijd waarin het Pakistaanse leger met genocidair geweld tot drie miljoen mensen doodde. Het jonge Bangladesh was zowat het armste land ter wereld.
‘Soms gaat het management ervan uit dat vrouwen volgzamer zijn en minder snel een vakbond oprichten. Wat niet noodzakelijk klopt.’
Na een moeilijke start herpakte het land zich vrij spectaculair: het inkomen per hoofd steeg tussen 1980 en nu van 300 naar 2600 dollar, terwijl de bevolking nochtans meer dan verdubbelde van 80 miljoen naar 174 miljoen. Daarmee ligt het inkomen per hoofd nu hoger dan in India, dat nochtans ooit een omheining rond Bangladesh bouwde om de arme Bangladeshi buiten te houden.
De Bengaalse vrouwen mogen een belangrijk deel van die inkomensstijging op hun rekening schrijven. Bangladesh heeft, na China, de grootste textielindustrie ter wereld, en de meerderheid van de meer dan 4 miljoen textielwerkers zijn vrouwen. Zij maken kleren voor alle grote kledingmerken. De sector is goed voor zo’n 80% van de harde valuta die het land verdient met export.
Vrouwen spijzen dus de Bengaalse spaarpot. ‘Toch stellen we vast dat het percentage vrouwen in de kledingsector wat terugloopt, omdat de jobs vaak niet gezins- en kindvriendelijk zijn’, aldus Akter. ‘Soms worden vrouwen verkozen boven mannen omdat het management ervan uitgaat dat vrouwen volgzamer zijn en minder snel een vakbond oprichten, wat niet noodzakelijk klopt.’
Ook op sociaal gebied presteerde Bangladesh opmerkelijk. De levensverwachting steeg sinds de onafhankelijkheid van 44 jaar naar de huidige 74 jaar. Momenteel volgt 65% van de meisjes secundair onderwijs, tegen slechts de helft van de jongens. Bijna alle kinderen, en dus ook alle meisjes, gaan naar het lager onderwijs.
Dat zijn opvallende prestaties, die het land onder meer dankt aan een sterke vrouwenbeweging. Bangladesh heeft over het algemeen een sterk middenveld. Activisten als dokter Zafrullah Chowdhury droegen met initiatieven van onderuit sterk bij aan de toegankelijkheid van de zorg en van geneesmiddelen. Professor Muhammad Yunus vond het microkrediet uit, waarmee hij kleine kredieten ter beschikking stelde van – opnieuw - voornamelijk vrouwen.
Met dat alles staat Bangladesh momenteel op het punt om te promoveren uit de groep van minst ontwikkelde landen. ‘Dit is in feite een indrukwekkend verhaal van economische en sociale ontwikkeling, terwijl het land amper over natuurlijke rijkdommen beschikt,’ zegt een westerse diplomaat die tot voor kort ambassadeur was in het land.
Succesvolle protesten tegen premier
‘Aan de andere kant zag ik dat de voorbije jaren de democratie steeds meer uitgehold werd,' zegt de diplomaat, 'de druk op media, op ngo’s en op mensenrechten nam toe. Er was een personencultuur rond premier Sjeika Hasina gegroeid, de dochter van Sheikh Mujibur Rahman, de vader des vaderlands. Ze kreeg stilaan de status van een heilige. De corruptie en privileges van een kleine groep rond haar ergerden de jongere generaties.’
Daarom was het niet zo vreemd dat in 2024 protesten losbarstten naar aanleiding van het optrekken van de zogenaamde quota voor de afstammelingen van de vrijheidsstrijders uit 1971. De regering besliste dat niet langer 18 maar 30% van de overheidsbanen naar kinderen en kleinkinderen van die vrijheidsstrijders moest gaan. Dat zijn meestal leden van de Awami-liga, de partij van Hasina.
Premier Hasina liet zeer hardhandig optreden tegen de protesten. Dat hielp niet, en uiteindelijk moest ze naar India vluchten. Intussen blijken ex-ministers van Hasina honderden huizen in het buitenland te bezitten.
Kalpona Akter: ‘Het was tijd voor een paradigmaverschuiving. Sjeika Hasina was zestien jaar aan de macht. In de loop van die tijd evolueerde ze van een democratische naar een autoritaire politica.’
‘Kijk, er is zeker nog respect voor haar vader Sjeik Mujibur Rahman, die een cruciale rol speelde in de onafhankelijkheidsstrijd van Bangladesh. En onder Hasina is het onderwijs voor meisjes sterk verbeterd. Ze bouwde wel degelijk bruggen en wegen, ook al ging dat meestal gepaard met veel corruptie.’
‘Maar gaandeweg ging Hasina steeds meer op het aureool van haar vader drijven in plaats van op beleid. Het leven is duur voor de mensen: de lonen voldoen niet. De kloof tussen arm en rijk is immens. Daarvoor reikte ze geen oplossingen aan.’
‘Toen de studenten op straat kwamen tegen de quota voor de nakomelingen van de vrijheidsstrijders heeft de politie dat protest gewelddadig onderdrukt. Dat pakte averechts uit: het protest breidde uit van de openbare naar de private universiteiten en later naar de middenklasse. Daardoor werd de situatie onhoudbaar en moest ze het land ontvluchten.’
Wat betekende dat voor jullie?
Kalpona Akter: ‘Toen dat gebeurde, moesten wij die schok eerst verwerken. De openbare orde en veiligheid kwam aanvankelijk in het gedrang. De mensen waren door het geweld het vertrouwen in de politie kwijt, het leger moest bijspringen. Intussen is het weer rustiger.’
‘Er is nu een tijdelijke bestuursploeg aangetreden onder leiding van Mohamed Yunus, de grondlegger van het moderne microkrediet en Nobelprijswinnaar. De 75-jarige werd door de studenten gevraagd om de leiding te nemen van het overgangsbestuur, als hoofdadviseur.’
‘Er komen natuurlijk enorm veel vragen op hem af, van de vakbonden en het middenveld in het algemeen. Miljoenen vragen. Dat geeft aan hoezeer hun stem niet werd gehoord, al die jaren.’
Hoe verloopt die transitie verder?
Kalpona Akter: ‘De hervormingen worden aangevat met het instellen van commissies over een aantal belangrijke onderwerpen: justitie, politie, media, lokale besturen, corruptiebestrijding, arbeidsrechten en vrouwen. In die commissies zetelen diverse stemmen uit de samenleving en onafhankelijke experten. Zij schrijven nu aanbevelingen. Die worden dan samengevoegd in een superhervormingscommissie onder leiding van Yunus. Volgend jaar komen er dan verkiezingen en treedt er een nieuwe regering aan.’
Welke garantie is er dat die de aanbevelingen zal uitvoeren?
Kalpona Akter: ‘De supercommissie begint er nu al mee. Het is juist dat een groot deel van de bureaucratie nog is aangeduid door de partij van Sjeika Hasina. Zij staan wellicht niet te springen om de hervormingen door te voeren. Toch denk ik dat de supercommissie voldoende gezag heeft om ermee te beginnen.’
‘De politieke partijen hebben gezien hoe groot de macht van het volk is. Zij zullen wel beseffen dat er werk moet gemaakt worden van die aanbevelingen. De hoop is ook dat er uit het studentenverzet een nieuwe politieke partij ontstaat, dat we een krachtige partij krijgen die geen deel is van de familiedynastieën die al decennia het land besturen noch van de islamitische fundamentalisten (zo’n partij lijkt in de maak te zijn, jv).’
Schat ik het juist in als ik stel dat de democratie in Bangladesh gesproken heeft?
Kalpona Akter: ‘Ja, het voelt aan als een moment van hoop en optimisme. Weet je, vroeger werd mijn telefoon constant afgeluisterd, omdat de overheden onder één hoedje speelden met de zakenmiddens die mij als een rebel zien. Nu schijnt er meer licht, er zijn heel veel verwachtingen. Mensen verwachten dat al hun problemen nu snel opgelost kunnen worden.’
Bent u hoopvol dat het land de goede richting uitgaat?
Kalpona Akter: ‘Er is hoop, ja. Het verschil is nu al voelbaar. Vroeger werden we agressief bejegend door orde- en veiligheidsdiensten. Dat is nu minder het geval.’
Terwijl elders de democratie kreunt en autocraten aan de macht komen, verjoeg Bangladesh zijn autoritaire leider.
Kalpona Akter: ‘We zijn een lichtpunt in de wereld, terwijl de democratie in een groot deel van de wereld wegzinkt. Zelfs in de Europese Unie treden meer en meer rechtse regeringen aan, die de ontwikkelingssamenwerking en de steun aan het middenveld in het Zuiden afbouwen. Zie hoe Trump USAID (het Amerikaanse agentschap voor ontwikkelingssamenwerking, red.) stopzet.’
Voelen jullie dat?
Kalpona Akter: ‘Zeker, Nederland en Frankrijk hebben hun steun aan ons land verminderd. Ik verneem dat ook België een kwart van zijn ontwikkelingssamenwerking wil afbouwen. Dat betreur ik. Ze vinden dus dat we langer moeten werken aan een menselijker wereld.’
‘400 jaar ervaring in het maken van kleren’
Hoe is Bangladesh ‘s werelds tweede producent van textiel geworden?
Kalpona Akter: ‘Onze arbeid is goedkoop, dat is wat internationale merken zoeken. Er zijn wel arbeidswetten, maar die worden dikwijls niet toegepast. Vakbondsvorming wordt nog altijd onderdrukt.’
‘Onze jonge vrouwen zijn gewoon ook erg goed in het maken van kleren. Ze hebben er bij wijze van spreken vierhonderd jaar ervaring in. Het Britse kolonialisme heeft weliswaar onze kledingindustrie proberen te vernietigen, maar die kennis, dat ambacht, is niet verloren gegaan.’
‘Dat alles heeft investeerders aangetrokken. Die komen niet naar ons land uit naastenliefde, maar omdat we een cent goedkoper zijn dan elders.’
‘Er is een grote vooruitgang door de code voor de bouw- en brandveiligheid in de textielsector, die ontstond na de ramp in Rana Plaza. Vroeger vielen elk jaar zo’n 100 doden bij branden en instortingen, sindsdien is dat gestopt.’
© Kristof Vadino/WSM
Hoe belangrijk zijn Chinese investeerders?
Kalpona Akter: ’Naarmate China zich ontwikkelde en actief werd in alle industriële sectoren, werd het minder evident om de kledingsector helemaal in China houden. Ook al omdat de lonen er stegen. En dus kwamen Chinese bedrijfsleiders bij ons goedkopere arbeid zoeken. Over het algemeen hebben Chinese investeerders geen goede reputatie. Ze staan vijandig tegenover vakbonden.’
Ze gedragen zich niet per se als communisten?
Kalpona Akter: ‘Totaal niet. Ze buiten hun eigen burgers al uit, dat is in andere landen zeker niet minder.’
Gevochten voor veiligheid en hogere lonen
Wat hebt u door de jaren heen zien veranderen voor de arbeiders van Bangladesh?
Kalpona Akter: ‘Een grote vooruitgang is de code voor de bouw- en brandveiligheid in de textielsector, die onder meer ontstond als gevolg van de ramp in Rana Plaza, de ingestorte kledingfabriek waarbij 1134 doden vielen (in 2013, red.). 1600 van de 4000 bedrijven, die samen 2,2 miljoen mensen tewerkstellen, hebben die code bekrachtigd en passen ze ook toe. Dat heeft gevolgen: vroeger vielen elk jaar zo’n 100 doden bij branden en instortingen, sindsdien is dat gestopt. Ook in Pakistan lijkt de textielbranche geïnteresseerd in de code.’
‘Maar het blijft nog altijd moeilijk om een vakbond op te richten. Veel werkgevers doen aan union busting. Van de 4000 textielfabrieken zijn er 1300 met een vakbond, maar een groot deel daarvan zijn zogenaamde gele vakbonden, die luisteren naar de baas. Er zijn maar vijftig bedrijven met een echte collectieve arbeidsovereenkomst, afgesloten tussen de werkgever en een onafhankelijke vakbond. Lonen blijven heel laag, het zijn armoedelonen.’
Toch is er hard gevochten voor hogere lonen.
Kalpona Akter: ‘Absoluut. We eisten in 2023 een minimumloon van 23.000 taka of zo’n 200 dollar, maar uiteindelijk kregen we er maar half zoveel door. Ook al is er hard voor gestreden.’
‘Vier mensen verloren hun leven bij die strijd. Minstens 40.000 arbeiders in Bangladesh worden nog steeds aangeklaagd voor die protesten. Sommige aanklachten kunnen leiden tot levenslange gevangenisstraf. Anderen werden opgepakt. Via de Schone Kleren Campagne kregen we een aantal mensen vrij.’
Een textielarbeidster in Bangladesh. 'Ik hoop dat de Europese zorgplichtrichtlijn de grote kledingmerken aanzet om een leefbaar loon te betalen, veilige werkomstandigheden te garanderen en vakbondsvorming toe te staan.'
© Kristof Vadino/WSM
Wat verwacht u van het Globale Noorden om die situatie te verbeteren?
Kalpona Akter: ‘Ik hoop dat de grote kledingmerken door de Europese zorgplichtrichtlijn (die Europese bedrijven verplicht om hun toeleveringsketen sociaal en milieuvriendelijk te maken, jv) worden aangezet om een leefbaar loon te betalen, veilige werkomstandigheden te garanderen en vakbondsvorming toe te staan.’
‘Nu de EU deze richtlijn afzwakt en bedrijven alleen nog verantwoordelijk zijn voor hun directe toeleveraars, wordt dit dode letter. De merken zullen gewoon een toeleveraar in Europa aanstellen en die zal dan het werk uitbesteden aan Bangladesh.’
Hoe schat u de rol van vrouwen in Bangladesh in?
Kalpona Akter: ‘Behoorlijk groot. Twintig jaar lang waren de twee belangrijkste politici vrouwen, als dochter en vrouw van belangrijke overleden politici. Ook de parlementsvoorzitter was dikwijls een vrouw. We zijn dat intussen zo gewoon dat het optreden van Yunus als hoofdadviseur van de overgangsregering haast vreemd aanvoelt.’
‘In de meeste sociale bewegingen speelden vrouwen een belangrijke rol. Ook economisch is hun rol gigantisch: in de landbouw, in het huishouden, als migrant-arbeidsters, in de kledingsector. In de protesten van vorig jaar speelden vrouwelijke studenten een centrale rol: ze stonden op de eerste rij.’
Nochtans is Bangladesh in meerderheid moslimland, terwijl nogal wat mensen denken dat de positie van de vrouw in veel moslimlanden niet zo sterk is.
Kalpona Akter: ‘Dat klopt, maar in onze samenleving is de positie van de vrouw heel anders dan in het Midden-Oosten. Vrouwen dragen geen boerka bij ons. Wij verwelkomen onze meisjes. Anders dan in delen van India, waar men vooral jongens wil, waardoor er een tekort aan vrouwen ontstaat.’
‘Het vooroordeel over moslims is ook maar een vooroordeel. Die belangrijke rol van de vrouw maakt deel uit van onze samenleving en cultuur.’
