Politicoloog Eugene Finkel: ‘Oorlog in Oekraïne is in wezen identitair conflict’

Voor Eugene Finkel is de voortwoedende oorlog slechts een episode in de eeuwenlange door identiteit gedreven zoektocht van Rusland om Oekraïne te domineren. ‘Niet de angst voor de NAVO of een neutrale bufferstaat is wat het Kremlin in wezen drijft, maar een aloud verlangen om Oekraïne te onderwerpen en, als dat niet lukt, te vernietigen.’ 

Eugene Finkel werd in 1978 geboren in Lviv, Oekraïne, maar woont vandaag in Bologna waar hij verbonden is aan de Europese campus van de Johns Hopkins University School of Advanced and International Studies.

In zijn recent in het Nederlands verschenen boek Oekraïne onder vuur graaft Finkel naar de diepere wortels van de Russische agressie in zijn geboorteland. Identiteit, en niet veiligheid, is daar sinds de 19de eeuw de belangrijkste aanjager van geweest, zegt hij. Het knelpunt is niet het Oekraïense of westerse beleid, maar de Russische perceptie van Oekraïne. Zonder dit aan te pakken kunnen veiligheidsregelingen geen blijvende verandering teweegbrengen.

Eugene Finkel: ‘Ik werd wat moe van al die analyses die deden alsof er vóór 2022 niets was gebeurd. En als iemand er al over nadacht, ging die maar terug tot 2014, toen Rusland de Krim binnenviel en de oorlog startte in de Donbas. Maar we kunnen niet begrijpen wat er zich echt afspeelt als we ons enkel richten op het recente verleden. Als politieke wetenschapper wil ik laten zien hoe mogelijke oplossingen hun doel zullen missen als we ons geen rekenschap geven van de geschiedenis.’

Identitaire oorlog

Eugene Finkel: ‘In het Russische historische bewustzijn heerst het idee van een gedeelde herkomst en broederschap tussen Russen, Oekraïners en Belarussen. Zowel de Russische elite als de intelligentsia zien het moederland Rusland als de enige rechtmatige erfgenaam van het Kyivse Roes, een middeleeuws rijk dat een groot deel van hedendaags Oekraïne, Belarus en het westen van Rusland omvatte. De Russische identiteit veronderstelt het gevoel aanspraak te kunnen maken op, ten minste, delen van Oekraïne en zijn verleden.

De Russische gewelddadigheid werd in het Westen eensgezind veroordeeld, maar er bestaat, ook in linksgeoriënteerde kringen, begrip voor de Russische veiligheidsbekommernissen. Vindt u dat onterecht?

Eugene Finkel: ‘Ik wil veiligheidskwesties zeker niet licht van de hand wijzen. De Russen zijn onloochenbaar geobsedeerd door veiligheid. Maar in dit geval is identiteit veel belangrijker om dit conflict te verklaren.’

‘De echte bedreiging die Oekraïne voor Rusland vormt, heeft niets te maken met de Russische nationale veiligheid, maar met de stabiliteit van het autocratische regime, en de diepgewortelde identitaire overtuiging dat Russen en Oekraïners dezelfde zijn. Als het Oekraïense volk erin slaagt een systeem op te tuigen waarin de oppositie verkiezingen kan winnen en presidenten hun machtspositie kwijtraken, dan kunnen Russen dat mogelijk ook.’

‘Bovendien raken veel van de veiligheidsargumenten kant noch wal, want op zich vormt Oekraïne helemaal geen bedreiging voor Rusland. Rusland is een veel groter land, met een veel groter leger en kernwapens. Oekraïne is geen lid van de NAVO en zal dat ook in de nabije toekomst niet zijn. En zelfs al zou Oekraïne lid worden van de NAVO, dan zou het niet het eerste buurland van Rusland zijn. Noorwegen is een stichtend lid, Polen is lid sinds 1999, en Estland, Letland en Litouwen zijn alle drie lid sinds 2004 en ze delen allemaal een landsgrens met Rusland.’

‘Ik zal nooit beweren dat Rusland Europa wil veroveren, maar we moeten durven inzien dat het veel meer ideologisch gedreven is dan wij denken.’

‘Veiligheid is trouwens ook niet hoe de Russen de oorlog zelf motiveren. Zij spreken alleen in het Engels over de NAVO, gericht naar buitenstaanders. Onderling, in het Russisch, hebben ze het over andere beweegredenen. Onder de meerderheid van de Russen leven de ideeën sterk dat Oekraïne geen echte natie is en dat de Krim Russisch gebied is. Ik probeer in mijn boek de Russische logica te duiden voor diegenen die geen Russisch spreken.’

Wat vindt u van de kritiek dat een focus op identiteit zou leiden tot een opgeklopt vijandsbeeld waar alleen de wapenindustrie bij gedijt?

Eugene Finkel: ‘De wapenindustrie is Oekraïne niet binnengevallen. Het zijn geen beelden die mensen vermoorden, maar politici. En of we het nu leuk vinden of niet, de Russen houden er zulke ideeën op na en ze geven er niet om hoe wij daarover denken. Ik ben geen lobbyist van de wapenindustrie, maar een academicus. Ik laat gewoon zien waar Russen in geloven door ze zelf te citeren.’

‘Ik zal ook nooit beweren dat Rusland Europa wil veroveren, maar we moeten durven inzien dat het veel meer ideologisch gedreven is dan wij denken. Al decennialang is de perceptie dat de Russische elite corrupt en cynisch is. Ze zou alleen geven om haar jachten en wijndomeinen in Toscane. Wat ze ook uitkraamde, ze meende het niet echt. Maar kennelijk doet ze dit wel en kwam dit voor iedereen als een enorme verrassing.’

Als die identitaire beweegredenen doorslaggevender zijn dan veiligheidszorgen, heeft dat dan geen verregaande gevolgen voor een mogelijke oplossing van het conflict?

Eugene Finkel: ‘Absoluut! En dat frustreert mij. Als we overgaan naar onderhandelingen zullen diplomaten, politici en de media praten over hoe we de technische aspecten en details moeten oplossen, over de grenzen van Oekraïne en de vraag of het land al dan niet tot de NAVO moet toetreden, over hoeveel tanks het zou moeten hebben. Maar dat gaat allemaal voorbij aan de kern van de zaak. Het vaststellen van het aantal troepen zal de identiteitskwestie niet oplossen.’

Genocide in Oekraïne

Eugene Finkel: ‘Ik wil niet alleen inzicht verschaffen in de grondoorzaken van deze oorlog, maar ook in het gruwelijke Russische geweld ten aanzien van Oekraïense burgers. Want hoe strookt het bloedbad van Boetsja en de slag om Marioepol in 2022 met de Russische officiële retoriek van een bevrijdingsoorlog? Bevrijdingsoorlogen houden doorgaans geen massa-executies van diegenen die bevrijd worden in. Die kloof probeer ik uit te leggen.’

Mikte Poetin met de invasie van Oekraïne aanvankelijk niet eerder op een regimeverandering, om van het land een soort Belarus te maken?

Eugene Finkel: ‘Ik denk inderdaad niet dat Poetin van plan was om Oekraïne te annexeren. Het was niet zijn idee om duizenden en duizenden Oekraïense burgers af te slachten. Hij wou er absoluut de controle over hebben, dat wel. Bovendien geloofde hij echt dat de Russen verwelkomd zouden worden als bevrijders. Ze wilden Kyiv veroveren, de elites uitschakelen en een regimewissel bewerkstellingen, en gingen niet uit van een breed gedragen verzet.’ 

In april 2022 was u wellicht de eerste deskundige die de term ‘genocide’ hanteerde om te duiden wat zich in Oekraïne afspeelde. Waarom deed u dat?

Eugene Finkel: ‘Door het Oekraïense verzet werd de oorlog genocidaal. Het doel van het geweld werd verlegd naar wraak. Vanuit Russisch perspectief betekende het Oekraïense verzet een verwerping van de Russische kijk op de geschiedenis. De Russen begonnen hen als verraders te beschouwen en niet langer als broeders. De invasie veranderde van een neo-imperialistisch streven naar dominantie in een onomwonden genocide omdat de Oekraïners het lef hadden hun eigen, onafhankelijke weg in te slaan.’

Toch aarzelde u in het verleden om de Holodomor, de door Jozef Stalin intentioneel gecreëerde hongersnood van 1932-1933 die voornamelijk op het platteland tussen de 3,5 en 5 miljoen mensen het leven kostte, als genocide te bestempelen?

Eugene Finkel: ‘Ik heb er nooit aan getwijfeld dat de Holodomor een massale, door de mens veroorzaakte en opzettelijke hongersnood was, gepleegd door de Sovjetregering. Maar ik dacht niet dat het ooit mogelijk zou zijn om overtuigend te bewijzen dat het doel ervan was om hoofdzakelijk, maar niet alleen, Oekraïense boeren te treffen vanwege hun klasse of vanwege hun etnische identiteit. Het onderscheid is belangrijk omdat het Genocideverdrag slechts vier beschermde groepen omvat: nationaal, etnisch, religieus of raciaal.’

‘Politieke of sociale groepen vallen niet onder dat verdrag. Als het doel van Stalin was om boeren als klasse uit te roeien, is dat een massamoord en een misdaad tegen de menselijkheid, maar technisch gezien geen genocide. Ik had het mis. Er is nu een groeiende hoeveelheid onderzoek en bewijsmateriaal waaruit blijkt dat de gerichtheid heel duidelijk etnisch was. Ik had ook ongelijk toen ik de Holodomor als een uitzonderlijk geval beschouwde, zonder het in de bredere context van het Russisch- en Sovjetbeleid in en tegen Oekraïne te plaatsen.’

Met de herverkiezing van Donald Trump zat de schrik er goed in dat Oekraïne aan zijn lot zou worden overgelaten. Is hij nu, met zijn ‘vredesplan’, de onderhandelingsmacht van Oekraïne aan het saboteren?

Eugene Finkel: ‘Dat valt niet te voorspellen. Trump is meer dan ooit chaos. Wat hij zegt is heel anders dan wat vicepresident J.D. Vance, minister van Defensie Pete Hegseth of de gezant voor Rusland en Oekraïne Keith Kellogg zeggen. Zo dreigt Vance nog steeds met sancties en zelfs met Amerikaanse militaire actie. Er is geen eensluidende boodschap, dus het is absoluut onduidelijk wat het standpunt van de VS is.’

‘De situatie is dus fundamenteel niet veranderd, tenminste niet totdat we de details van het vredesplan hebben. Maar zelfs in het ergste geval is het nog steeds aan de Oekraïners om te beslissen of zij bereid zijn in te stemmen met de voorwaarden, aan de EU om daarin mee te gaan, en of de EU Oekraïne zal blijven steunen, zelfs zonder steun van de VS. De manier waarop Trump de kwestie benadert, is zeer zorgwekkend. Maar ik geloof nog steeds dat er geen reden is om overdreven te reageren.’

‘Groot Israël’

De Oekraïense president Zelensky opperde in het verleden om na de oorlog van Oekraïne een ‘groot Israël’ te maken. Uzelf verliet de USSR op uw dertiende en groeide op in Israël. Wat vindt u van die denkpiste?

Eugene Finkel: ‘Het gaat over de Oekraïense veiligheid na de oorlog. Ofwel krijgt Oekraïne een betekenisvolle bescherming van de NAVO of de VS, ofwel moeten ze er zelf in voorzien. Bij dat laatste doemt al gauw het idee op van een “groot Israël”. Maar Israël is niet de best functionerende samenleving.’

‘Een “groot Israël” betekent: veel wapens hebben. Daar zitten we in Europa niet op te wachten. Maar het is ook slecht voor de Oekraïners zelf. Zij verlangen naar vrede, wederopbouw en economische ontwikkeling, in plaats van naar investeringen in wapens. Daarnaast is er de afgeleide discussie over kernwapens. Willen we een kernwapenwedloop in het centrum van Europa? En tenslotte is het ook slecht voor Rusland. We willen echt geen conflict tussen Rusland en een zwaarbewapend, door veiligheid geobsedeerd en doorgedraaid Oekraïne.’ 

Maar is Oekraïne al niet goed op weg om een sterk gemilitariseerde samenleving te worden?

Eugene Finkel: ‘Absoluut. Oekraïne bevindt zich in een existentiële oorlog. Het Israëlische model betekent voor Oekraïne mogelijk niet alleen de militarisering van het alledaagse leven, maar ook een maatschappij waar elke perceptie van dreiging kan leiden tot buitenproportioneel gewelddadige tegenreacties. In Israël doen ze ook zaken die zij als cruciaal achten voor hun veiligheid, maar die volledig roekeloos zijn in de ogen van alle anderen.’

‘Zonder bondgenoten of wezenlijke veiligheidsgaranties zit er voor Oekraïne niets anders op dan de eigen defensieve capaciteiten te vergroten en mogelijk zelfs kernwapens te bemachtigen. De existentiële dreiging waarmee Kyiv kampt zou het die richting in kunnen duwen.’

‘Een Oekraïens lidmaatschap van de NAVO zou niet alleen Moskou beteugelen, maar ook Kyiv. Ik ben ervan overtuigd dat van alle opties die voorhanden zijn, een Oekraïens NAVO-lidmaatschap de beste is. De bestaande veiligheidsparaplu van de NAVO zou een wapenwedloop in Midden-Europa voorkomen en daarnaast verhinderen dat Oekraïne zelf wapens ontwikkelt en werkelijk een “groot Israël” wordt. Zelfs als dat Rusland er niet van kan en zal weerhouden om het land van binnenuit te verdelen, ontwrichten en overheersen, zou het fysieke vernietiging waarschijnlijk wel voorkomen.’

Duurzame vrede

Welke mogelijkheden ziet u om het identiteitsvraagstuk op te lossen?

Eugene Finkel: ‘Voor een duurzame vrede zijn veiligheidsafspraken en zelfs de democratisering van Rusland niet genoeg, want daarmee verdwijnt de centrale rol van Oekraïne in de Russische nationale identiteit nog niet. Uiteindelijk moeten de Russen Oekraïne niet langer zien als een historisch onderdeel van Rusland en de Oekraïners als Russen die verenigd moeten worden met hun ware moederland.’

‘Een duurzame vrede kan er alleen maar komen door een politiek besluit in Rusland om Oekraïne te beginnen behandelen als een soevereine staat. Die verandering kan alleen binnen Rusland zelf gebeuren, en zal van bovenaf moeten plaatsvinden door middel van onderwijs en cultuur. Maar wij moeten hen in die richting duwen.’