Professor Berber Bevernage: ‘Herinneringscultuur is aantrekkelijk voor politici die willen polariseren’

In de Verenigde Staten eiste president Trump onlangs dat meer dan twintig musea een positiever beeld geven van de Amerikaanse geschiedenis. Als ze dat niet doen, dreigen ze hun subsidies te verliezen. In Rusland worden de misdaden van Stalin dan weer duchtig gerelativeerd. Her en der duiken er zelfs nieuwe beelden van de oud-Sovjetdictator op. En in Israël, ten slotte, legt de regering-Netanyahu de geschiedenis voortdurend in een andere plooi, om zo het bestaan van Palestina uit te wissen.

De voorbeelden van autocratische leiders die voor eigen gewin een loopje nemen met de geschiedenis zijn talrijk. In sommige landen zet dat het al kwetsbare proces van overgangsjustitie (transitional justice) op de helling. Berber Bevernage is professor Historische Theorie van de vakgroep Geschiedenis aan de Universiteit van Gent. Hij heeft een grondige kennis van de overgangsjustitie in Argentinië, waar ook de regering-Milei dezer dagen het verleden wil herschrijven.

‘Overgangsjustitie is de verzamelnaam voor buiten- of schijnbaar gerechtelijke mechanismes die ontworpen zijn om rekenschap te geven van mensenrechtenschendingen, gepleegd door een voorgaand regime, in situaties waarbij het klassieke strafrecht niet volstaat, of zelfs als contraproductief wordt beschouwd, om de overgang naar een democratie te doen slagen’, doceert Bevernage. 

Argentinië was nochtans een pionier in dit proces. President Raúl Alfonsín (1983-1989) riep er in 1983 de Nationale Commissie voor de Verdwijning van Personen, CONADEP, in het leven. Door onderzoek te doen naar de feiten, de verantwoordelijken en de slachtoffers van de militaire dictatuur (1976-1983) en daarover publiek te rapporteren, leverde deze waarheidscommissie niet enkel cruciale informatie voor het strafproces tegen een kleine groep juntaleiders, maar legde het ook de basis voor een bredere herinneringscultuur. 

Deze herinneringscultuur kreeg vorm in musea, culturele centra, herinneringssites, vormingsmateriaal en in een overvloed aan documentatie. Heel wat landen hebben intussen zo’n proces doorlopen: Zuid-Afrika na de afschaffing van de apartheid, Cambodja, Rwanda, Brazilië, Chili, El Salvador, Guatemala, Duitsland, Spanje en Noord-Ierland. 

Maar nooit is dit een garantie dat de verontwaardiging over het kwaad zijn kracht behoudt of dat het kwaad niet weerkeert in een nieuwe gedaante. Ook al hebben samenlevingen afgesproken: ‘Dit nooit meer’. 

In Brazilië kwam Jair Bolsonaro, die de dictatuur verheerlijkte, aan de macht. El Salvador kreeg Nayib Bukele. In Italië viel met de overwinning van Giorgia Meloni de schroom weg om een partij met banden met Mussolini opnieuw aan de macht te brengen. De extreemrechtse AfD kon in Duitsland met moeite van de macht geweerd worden, hoewel die partij nog extra ruggensteun van Elon Musk had gekregen. Extreemrechts, dat graag grappen maakt over de gruwel van de Holocaust, was vorige week een geëerde gast op een conferentie over het bestrijden van antisemitisme in Jeruzalem, een slag in het gezicht van talrijke Joodse organisaties. 

Fragiele machtsbalans

Wat maakt het werk van waarheidscommissies en de hele herinneringscultuur zo kwetsbaar? 

Berber Bevernage: ‘Internationaal merken we een groeiende scepsis tegenover herinneringsinitiatieven. Het idee dat moral remembrance, of de morele herinnering, een dam kan opwerpen tegen het aantreden van autoritaire leiders, lijkt af te zwakken. Die kwetsbaarheid heeft gedeeltelijk te maken met de context. Een overgangsjustitie wordt vaak opgezet in omstandigheden waar de machtsbalans extreem fragiel is. In Argentinië was dat zeker het geval. Men spreekt er over de “burgerlijk-militaire dictatuur” omdat een deel van de maatschappij de dictatuur steunde. De militairen trokken zich terug, maar niet zonder zichzelf eerst amnestie te geven.’

Argentijns oud-president Raúl Alfonsín heeft die amnestie toch weer ingetrokken? 

Berber Bevernage: ‘Ja, maar pas na het uitvaardigen van twee belangrijke wetten. Toen de Punto Final-wet in december 1986 van kracht werd, kon er niet meer vervolgd worden. Met de wet van de Obediencia Debida gingen militairen die enkel orders uitvoerden, vooral jongeren, vrijuit. Alleen de hogere officieren werden vervolgd.’ 

‘President Carlos Menem (1989-1999; red.) veegde opnieuw de spons over de veroordelingen, maar onder de regering van Nestor Kirchner (2003-2007; red.) is het proces ten volle hervat. Dat gebeurde met brede steun aan de herinneringsinstanties als de Moeders en Grootmoeders van de Plaza de Mayo, aan mensenrechtenorganisaties en door de erkenning van de herdenkingsplekken.’ 

‘Maar ook die volle steun van de overheid is delicaat, want wanneer zo’n proces te dicht aanleunt bij de heersende politieke macht, worden de betrokken organisaties daarmee geassocieerd en kan het hele proces als links worden weggezet.’

Pijnlijke Congocommissie

Zijn er voor die overgangsjustitie lessen te trekken op basis van de terugval van de morele verontwaardiging van vandaag? 

Berber Bevernage: ‘Het is belangrijk dat de netwerken in het middenveld de boodschap blijven uitdragen om recht te doen geschieden en de democratische fundamenten weer op te bouwen. Bovendien zijn in dat proces verschillende aspecten van belang. Heel wat mechanismen van de herinneringspolitiek of overgangsjustitie zijn voor een belangrijk deel gebaseerd op wat sommige denkers de “expressieve dimensie” ervan noemen, de symbolische betekenis en het inhoudelijke besef. Het gaat over meer dan het erkennen van feiten, maar ook over wat er in dat proces wordt uitgedrukt. Er is daarbij ook een verschil tussen kennis en erkenning (in het Engels “knowledge” en “acknowledgement”; red.).’

Hoe bedoelt u?

Berber Bevernage: ‘Erkenning is bijvoorbeeld wanneer kennis door een staat officieel wordt opgenomen in de schoolboeken en officiële rapporten. Het gaat over de expressieve kracht van die erkenning en voor heel veel mensen is die erg belangrijk. In de Congocommissie, bijvoorbeeld, konden politici er niet toe komen die officiële erkenning te geven, waardoor je moet besluiten dat het er voor ons niet genoeg toe doet. Dat is heel pijnlijk. En daar zie je ook weer die fragiliteit. Want uiteindelijk zijn er heel veel mensen in België die er wel achter staan, maar toch kon dit niet tot een officiële erkenning van de verantwoordelijkheid voor de mistoestanden leiden.’ 

‘Ook het aanbieden van politieke verontschuldigingen wordt vaak gezien als iets futiels. Dat is het niet als de overheid dat gebaar omzet in daden en die verontschuldigingen bijvoorbeeld koppelt aan een herinneringsprogramma. Dat maakt deel uit van het proces om het vertrouwen weer op te bouwen. Het is die expressieve dimensie, de inhoudelijke betekenis, die overgangsjustitie zo gevoelig maakt. Als een nieuwe politicus breekt met het herstellen van het vertrouwen, komt het idee dat de staat onbetrouwbaar is opnieuw bovendrijven. Zo’n proces komt tot stand in een fragiele machtsbalans die altijd weer naar de andere kant kan overhellen.’

Het is nooit verworven, zegt u? 

Berber Bevernage: ‘Precies. Het moet voortdurend herbevestigd en veiliggesteld worden. En dan stoot je opnieuw op een paradox. Omdat er zoveel in geïnvesteerd wordt, en er zoveel symbolisch belang aan gehecht wordt, wordt die herinnering des te aantrekkelijker voor politici die willen polariseren. Maar naast die broosheid zijn er ook inzichten verworven en netwerken opgebouwd die niet volledig teniet gedaan kunnen worden. Er zijn verhalen en technieken opgebouwd over hoe we kunnen herinneren, maar als de context verandert, moeten we die telkens heruitvinden.’