Theatermaker Hassan Khayoon: ‘Ik wil kijken waar de mens staat in deze moeilijke tijden’

Sophocles’ Antigone is het verhaal van de gelijknamige jonge vrouw die, ondanks het opgelegde verbod om haar broer te begraven, dat toch doet. Het verzet tegen de onmenselijkheid betekent haar eigen dood. De rode draad is het conflict tussen het individuele geweten en dat van een dictatoriale staat.

Door Jeruzalem als uitvalsbasis te nemen wil de Iraaks-Belgische theatermaker Hassan Khayoon niet per se een link leggen met Gaza – al is die er wel. Hij beoogt een universeel verhaal dat de vele conflicten in de wereld overstijgt. In zijn bewerking zet hij de thema’s in de verf die ook in de originele tekst zitten vervat: vrijheid, menselijkheid en verzet. Een zoektocht naar de weerbare mens.

We ontmoeten elkaar op een van de laatste zinderende augustusdagen voor een koffie in het Antwerpse cultuurcentrum Het Oude Badhuis. Al in 2018 nestelde het theaterstuk zich in Khayoons hoofd, vertelt hij. Er was groen licht om van start te kunnen gaan, onder meer via het Nationaal Theater van Qatar. Maar corona en de lockdowns deden het kunstproject op de lange baan belanden.

Ook al werd de kiem voor dit stuk 7 jaar geleden gelegd, de oorspronkelijke versie is vandaag nog altijd brandend actueel, zegt de theatermaker. ‘Donald Trump was toen bezig aan zijn eerste ambtstermijn als president van de Verenigde Staten. Ik herinner me nog zo het moment waarop hij besliste dat Jeruzalem de ondeelbare hoofdstad van Israël zou zijn. Hij voegde de daad bij het woord en verplaatste de ambassade van Tel Aviv naar Jeruzalem. Hij deed dat unilateraal, zonder enig overleg met de Palestijnen.’

‘Dat is de omgekeerde wereld,’ zegt Khayoon, ‘want het zijn de Palestijnen die zeggenschap en zelfbeschikkingsrecht hebben, dat ligt niet in de handen van een buitenlandse Amerikaanse president. Dat was een zoveelste mokerslag in het gezicht van de Palestijnen, zo respectloos en onmenselijk. Want tot kort voor 1948, het jaar waarin de Nakba plaatsvond en de Palestijnen plaats moesten ruimen voor de staat Israël, was Jeruzalem wel degelijk de hoofdstad en het kloppende hart van Palestina.’

De symboliek van Jeruzalem

Jeruzalem blijft voor het Palestijnse collectieve geheugen een emotionele plek die het verlangen naar een Palestijnse staat verbeeldt. Aangezien heel wat mondiale lijnen samenkomen in Jeruzalem, vormt de stad ook voor heel veel andere onderdrukte en gekoloniseerde mensen een symbolische plaats.

Tegelijk heeft de realiteit van vandaag de geschiedenis van de Palestijnen overschreven, zegt Khayoon. Er is zoveel gebeurd en dat lijkt onveranderlijk, nog los van de vreselijke prijs die mensen dagelijks in Gaza en in de Westelijke Jordaanoever betalen.

Maar de politieke geschiedenis van Jeruzalem wil Khayoon eigenlijk niet vertellen. ‘Het verhaal speelt zich af in Jeruzalem, maar het is universeler dan de Palestijnse kwestie. Het ambitieuze Palestijnse meisje Antigone staat symbool voor het verzet tegen dictaturen, onderdrukking en racisme in heel de wereld.’

‘Mijn vraag is waar de mens staat. Hoe blijft hij bewegen in dit verhaal van verzet tegen een staat die weigert in te zetten op samenleven. We willen het publiek aanzetten om na te denken over de grote vragen van onze tijd, en wat het betekent om mens te zijn in een wereld vol onrecht. Hoeveel Antigones hebben we momenteel in Jeruzalem, Bagdad, Iran, Saudi-Arabië of Noord-Korea?’

Waar hij naartoe wil, zegt Khayoon, is dat het publiek de onmenselijkheid ziet van wat systemisch bezig is in de wereld, niet alleen in Gaza. Hij verwijst naar de krimpende vrije ruimte voor burgers en de grenzeloosheid ervan. ‘Letterlijk zelfs. Het treft ons allemaal, onze vrijheid staat op losse schroeven, ook hier, in Europa, in België, in Brussel. Ons tijdsgewricht kenmerkt zich door scheefgegroeide evenwichten. De mondiale machtsverhoudingen zijn volledig uit de haak geslagen, een verhaal dat me bekend voorkomt uit de Amerikaanse invasie in mijn thuisland Irak, in 2003.’