“‘‘Belgische barstjes in de scheiding der machten: wat we kunnen leren van Polen en Hongarije’’

Marc Oswald, voorzitter van de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen (RvV), zegt in Le Soir dat de voorstellen van de regering-De Wever om de rechtbank onder politieke controle te brengen, ongrondwettig zijn. Het gaat om de benoemingen en het statuut van de rechters, om de oprichting van een nieuwe overheidsdienst waar de rechtbank ondergebracht zou worden, en om de beroepsprocedures voor asielzoekers en migranten.

Bij de RvV kunnen asielzoekers en andere immigranten in beroep gaan tegen beslissingen in hun dossier. Verschillende politieke partijen, waaronder socialistische en liberale partijen, vinden de grondrechten van migranten hinderlijk voor een ‘effectief’ migratiebeleid.

Het zijn dus de rechten van een kwetsbare groep die hier in het gedrang komen. Andere Europese regeringen begonnen tien jaar eerder op dezelfde manier en mondden uit in een totale uitholling van het fundamentele rechtsbeginsel van rechterlijke controle op de uitvoerende macht, wat gelijk staat aan autoritarisme. Dan mogen we ons zorgen maken.

Afgelopen woensdag kwam Oswald in de Kamer het jaarverslag van de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen voorstellen. Maaike De Vreese (N-VA) vroeg Oswald of hij het nodig vindt dat de RvV beslissingen van het Commissariaat-generaal voor de vluchtelingen en de staatlozen (CGVS) kan veranderen. Met andere woorden: ze vindt dat de RvV aan teveel asielzoekers een beschermingsstatus geeft, en dat de RvV daarover niet zou mogen beslissen.

‘Dat choqueert mij’, zegt advocaat vreemdelingenrecht Benoit Dhondt. ‘Het is cassant en vijandig. De RvV wordt verweten een hinderpaal te zijn. Het mag duidelijk zijn dat de N-VA de jaarrapporten van de RvV met argusogen leest.‘

Statuut van de magistraten

Volgens het regeerakkoord moet een rechter van de RvV benoemd worden voor een hernieuwbare periode van vijf jaar en wordt de leeftijdsgrens verhoogd naar 37 jaar. Op dit moment zijn de rechters levenslang benoemd.

Als je aan een AI-chatbot vraagt waarom rechters vaak levenslang benoemd worden, krijg je het volgende antwoord: 'Om hun onafhankelijkheid en onpartijdigheid te waarborgen.' Veel duidelijker kan niet.

Voorzitter Oswald vreest dus méér kansen voor de regering om die benoemingen te beïnvloeden. ‘Dit is niet in overeenstemming met de grondwet. Onder welke voorwaarden wordt een rechter herbenoemd? Dit is in strijd met de onafhankelijkheid van de rechtbanken’, zegt hij in Le Soir.

De Poolse regering morrelde ook aan rechterlijke benoemingen. Ze dwong de rechters van het Hooggerechtshof tot vervroegd pensioen. Het Grondwettelijk Hof kwam volledig onder controle van de regering. Parlementsleden van de regeringspartij werden er benoemd tot rechter.

Uiteindelijk wil ook de Belgische regering zich meer kunnen mengen met wie als rechter in de RvV zetelt.

Nieuwe overkoepelende overheidsdienst

De regering wil alle administraties rond asiel en migratie onder één overkoepelende federale overheidsdienst migratie (een ‘FOD Migratie’) brengen, inclusief de RvV. ‘Maar de RvV is geen ministerieel orgaan, het is een rechtbank. Ook dit is in strijd met onze onafhankelijkheid, die in de wet wordt erkend’, zegt Oswald in Le Soir.

De weg werd bereid door centrumrechtse en extreemrechtse partijen. De N-VA en Vlaams Belang hebben jarenlang propaganda tegen ‘activistische rechters’ verspreid, en CD&V negeerde in de vorige regering duizenden beslissingen van arbeidsrechtbanken over het recht op opvang van asielzoekers.

De arbeidsrechtbanken zijn bevoegd om te oordelen over het recht op opvang van asielzoekers. De rechters hebben enkel de opvangwet toegepast en de staat al die keren veroordeeld wegens weigering van het recht op opvang aan asielzoekers. Als deze bevoegdheid nu bij de RvV komt te liggen, zal ook deze rechtbank gewoon de wet moeten toepassen. Maar de RvV kan volgens de regering onder politieke controle worden gebracht binnen de nieuwe FOD Migratie, de arbeidsrechtbanken niet. Daar gaat het om.

Een rechtbank onder politieke controle brengen, kan ertoe leiden dat ze een instrument wordt om het regeringsbeleid uit te voeren, in plaats van het te controleren.

De rechterlijke macht onder politieke controle brengen, kan ertoe leiden dat rechtbanken een instrument worden om het regeringsbeleid uit te voeren, in plaats van het regeringsbeleid te controleren.

Dat gebeurde effectief in Polen. De toenmalige regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) kon makkelijk vervolgingen om politieke redenen op gang trekken, telkens de partij het nodig achtte om in een politieke verkiezingscampagne een propagandaboodschap uit te sturen. Zo werden verschillende lgbtq+-activisten gearresteerd en veroordeeld tijdens de politieke anti-lgbtq+-verkiezingscampagne van PiS.

Vergelijk dit met wat nu in België voorligt: als de regering een bepaald migratiebeleid wil voeren, zou ze instructies kunnen geven aan alle instanties in de FOD Migratie om in een bepaalde richting te oordelen, inclusief aan de rechtbank RvV.

De voorzitter van de RvV zegt dat dit niet strookt met de grondwet. De grondwet zou dus gewijzigd moeten worden. In België zal daarvoor niet de vereiste tweederdemeerderheid in het parlement gehaald worden. België is geen eenpartijstaat zoals Hongarije.

Sinds Viktor Orbán in Hongarije aan de macht kwam via democratische verkiezingen heeft hij zeven keer de kieswetten aangepast om een absolute meerderheid te kunnen fabriceren en die meerderheid bij elke verkiezingen te kunnen handhaven. Het Grondwettelijk Hof oordeelde dat sommige amendementen aan de grondwet ongrondwettelijk waren, waarna Orbáns partij met haar tweederdemeerderheid in het parlement gewoon de grondwet wijzigde om het Grondwettelijk Hof te verbieden daarover te oordelen.

Als een maatregel ongrondwettig is, gewoon de grondwet wijzigen: is het dan dit wat de Belgische regering wil? En als dat juridisch en politiek niet haalbaar is, wat is dan het nut van zulke maatregelen?

_{Klik op de foto's om de bijschriften te lezen.}

Beroepsprocedures terugdringen

De regering wil alleen nog snelle schriftelijke procedures, omdat ze lange openbare procedures hinderlijk vindt voor de ‘effectiviteit’ van het beleid.

‘De mogelijkheid van schriftelijke procedures bestaat al’, zegt RvV-voorzitter Oswald. ‘Maar dat kan enkel als uitzondering. Het Europees Verdrag voor de rechten van de mens en het Handvest van de grondrechten van de EU bepalen dat iedereen het recht heeft om zijn zaak in het openbaar te laten behandelen.’

Ook de regering van Viktor Orbán vond procedures in het vreemdelingenrecht hinderlijk. In 2018 werd gewoon de héle juridische bijstand aan asielzoekers een misdaad in Hongarije. Alle asielzoekers zouden voortaan beschouwd worden als 'illegale immigranten’, iets wat de toenmalige Belgische staatssecretaris voor asiel en migratie Theo Francken (N-VA) ook wilde, ook al is het een schending van de Conventie van Genève.

We schreven in 2018 dat de Hongaarse wet de blauwdruk zou kunnen vormen voor plannen van nationalistische ministers in andere lidstaten.

Verzet van rechters

Poolse rechters van de getroffen rechtbanken hebben zich jarenlang verzet tegen de aanvallen van hun autoritaire regering. Ze werden de gezichten van een beweging voor de verdediging van de democratische rechtsstaat. Onder impuls van de regering werden tuchtprocedures tegen deze rechters gestart.

‘De regering beweert dat deze rechters aan politiek doen, maar ze reageren enkel op een bedreiging van hun onafhankelijkheid nadat de regering de rechterlijke macht politiseerde.’

We spraken toen met advocate Maria Ejchart-Dubois, die rechtsbijstand bood aan deze rechters. ‘De regering beweert dat deze rechters niet onafhankelijk zijn omdat ze aan politiek doen, maar deze rechters reageren enkel op een bedreiging van hun onafhankelijkheid, nadat de regering de rechterlijke macht politiseerde’, zei ze.

In 2021 heeft het Europees Hof van Justitie geoordeeld dat de tuchtprocedures van de Poolse regering tegen rechters niet kunnen in de Europese Unie.

Telkens opnieuw blijkt dat deze maatregelen stuiten op de grenzen van onze Europese rechtsstaat, die gelukkig nog bewaakt worden door de hoogste Europese rechtbanken. We zouden er lessen uit moeten trekken.

Overdreven?

Zover zijn we nog niet in België? Zeker niet, maar de N-VA lanceerde één jaar geleden wel een concreet voorstel: met een ‘volksberoep’ zou het parlement uitspraken van het Grondwettelijk Hof naast zich neer kunnen leggen. ‘Het is de eerste keer dat we onze kritiek op de gouvernement des juges niet alleen formuleren maar ook proberen te remediëren’, zei Kamerlid Sander Loones (N-VA) toen.

De onafhankelijkheid van de rechterlijke macht is zo’n centrale hoeksteen van ons staatsmodel, dat we het niet alleen moeten verdedigen als het te laat is, zoals in Hongarije, maar als het afbraakproces bezig is.

Polen slaagde erin om de autoritaire trend, voorlopig, een halt toe te roepen. Na de verkiezingen van oktober 2023 kon de regeringspartij PiS geen meerderheid vormen, een coalitie van oppositiepartijen wel. Donald Tusk werd premier en beloofde de Poolse rechtsstaat te zullen herstellen.

‘Antidemocratisch gedrag moet onmiddellijk in de kiem worden gesmoord. Anders groeit het. En denk maar niet dat dit iets van Oost-Europa alleen is.’

De jarenlange inspanningen en opofferingen van Poolse advocaten en rechters hadden geloond. Maar het is beter dat het nooit zover komt. ‘Onze regering had jaren geleden al gestraft moeten worden’, zei de Poolse advocaat Michal Wawrykiewicz. 'Antidemocratisch gedrag moet onmiddellijk in de kiem worden gesmoord. Anders groeit het. En denk maar niet dat dit iets van Oost-Europa alleen is.’

Afbraak gaat doorgaans makkelijker dan herstel, en met democratische instellingen is dat niet anders. Eenmaal autoritarisme verankerd raakt, stuit elk herstel van de democratie op obstakels. Het Poolse Grondwettelijk Hof was volledig gecontroleerd door PiS-gezinde rechters. Polen is dus nu verwikkeld in een oorlog tussen staatsinstellingen.

Onze manier van leven bedreigd

Ook in de Verenigde Staten is deze ontwikkeling al een paar jaar bezig. Dat de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht in de machtigste democratie ter wereld op de helling staat, is een groen licht voor anderen om dezelfde weg op te gaan.

Een paar dagen geleden, nadat rechter Paul Engelmayer een gerechtelijk bevel had uitgevaardigd om Elon Musks ‘dienst overheidsefficiëntie’ de toegang tot het centrale betalingssysteem van het ministerie van Financiën te ontzeggen, zette vicepresident James David Vance de kers op de taart: ‘Rechters mogen de legitieme macht van de uitvoerende macht niet controleren.’

Hier komen de rechten van elke burger in het gedrang. In de les staatsrecht leert elke rechtenstudent dat de grondwetten van liberale democratische rechtsstaten drie gelijkwaardige takken van de overheid creëerden, om elkaar te controleren. Deze zogenaamde ‘scheiding der machten’ is al een paar eeuwen een van de belangrijkste pijlers van ons samenlevingsmodel.

Vaak begint de afbraak met de rechten van migranten. Maar wie zegt dat een andere groep binnenkort niet in het vizier komt? Als we nu geen rode lijn trekken, moeten we niet klagen als er straks geen rechters meer zijn om onze rechten te verdedigen.

We kunnen ons afvragen wat mensenrechten nog betekenen, en handvesten die aan de basis liggen van onze hele naoorlogse manier van leven. Zou het misschien kunnen dat niet migranten, maar onze eigen antidemocratische demonen onze manier van leven bedreigen? En dat ze migranten als zondebok gebruiken?