“‘‘Duwt Trump steeds meer landen in China’s armen?’’

De wereld is simpel als je hem door de ogen van Donald Trump ziet. Eén land is de baas, de rest van de wereld is onder te verdelen in drie categorieën: landen die toegeven, landen die niet genoeg toegeven en een paar landen die niet toegeven. In die wereld verloopt alles ook volgens plan, en als het anders loopt, is dat omdat het plan ook dat voorzag. Maar wat als de werkelijkheid niet beantwoordt aan de machtsfantasieën van de machtigste man en zijn coterie? Wat als zijn provocaties het omgekeerde opleveren van wat bedoeld werd? Niet één supermacht, maar twee – bijvoorbeeld. Of: geen lange optocht van onderworpen landen, maar een uittocht van voormalige bondgenoten?

Dat die kans op onbedoelde gevolgen reëel is, blijkt uit de reacties van belangrijke groeilanden als Brazilië, Zuid-Afrika en India op hun extra hoge importtarieven. ‘Het beleid van de Verenigde Staten zal India er toe aanzetten om zijn strategische positie te heroverwegen en zijn banden met Rusland, China en een boel andere landen te verdiepen’, was de reactie van Ajay Srivastava, initiatiefnemer van het Global Trade Research Initiative en voordien werkzaam op het Indiase ministerie voor Buitenlandse Handel.

Ook de Braziliaanse president Lula da Silva heeft al duidelijk gemaakt wat hij van de Amerikaanse tarievenoorlog vindt. Hij belde met zijn Indiase collega Modi om hun reacties af te stemmen, beloofde ook hun Chinese collega Xi op te bellen en verklaarde in de pers dat Donald Trump niét op zijn telefoonlijstje stond, omdat hij niet bereid was zich te laten vernederen. Daarbij dacht hij ongetwijfeld aan de behandeling die de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa te beurt viel tijdens zijn bezoek aan het Witte Huis eind mei.

Het is natuurlijk geen toeval dat uitgerekend deze groeilanden geviseerd worden door het MAGA-Witte Huis. India kreeg 25 % invoertarieven opgelegd plus een straftarief van 25 % omdat het land Russische olie inkoopt aan lage prijzen. Dat die operatie goedgekeurd werd door de regering Biden, omdat de sancties tegen Rusland anders plotse prijsstijgingen op de oliemarkt en dus inflatie in de VS zouden veroorzaken, doet er vandaag niet meer toe. Of erger: dat is een reden te meer om straftarieven toe te passen. Brazilië kreeg ook 50 % importtarieven opgelegd, onder andere omdat er een proces loopt tegen voormalig president Bolsonaro wegens poging tot staatsgreep. Dat Donald Trump zich daarmee vereenzelvigt, is begrijpelijk na zijn poging op 6 januari 2021 om de uitkomst van de verkiezingen alsnog met geweld in zijn voordeel om te keren.

Zuid-Afrika komt met 30 %-tarieven voorlopig relatief goed weg, al blijft de dreiging om hogere straftarieven toe te passen wegens de vermeende “genocide” op witte boeren dreigend boven Pretoria hangen. En opvallend: met China wordt wel onderhandeld. Op 11 augustus werd nog eens 90 dagen uitstel toegekend om tot een breed handelsakkoord te komen. Dat bewijst de relatief sterke positie van China in de wereldhandel en het illustreert de brute machtspolitiek van de Verenigde Staten: wie zwak staat wordt afgeperst, wie sterk staat – China, en tot nu ook Rusland – wordt gerespecteerd.

Nogal wat commentatoren in Noord en Zuid zien dan ook een beweging van groeilanden om zich rond China te scharen, de enige wereldmacht die een echte vuist kan maken tegen Washington. Nu zelfs de EU een knieval gemaakt heeft, en ook Japan de hegemone president probeert te masseren in plaats van tegen te spreken, ontstaat er steeds duidelijker een tweedeling tussen de G1+6 (want van een evenwaardige G7 is geen sprake meer) en de BRICS+ (met tien landen goed voor meer dan 40 % van het mondiale bnp).

Meningsverschillen

Tegelijk moeten we opletten om geen snelle geopolitieke conclusies te trekken op basis van enkel de tarievenoorlog die Trump voert. De BRICS-landen en het ruimere Globale Zuiden kennen diepgaande onderlinge meningsverschillen en belangentegenstellingen, en zelfs de dreigementen uit Washington doen die niet zonder meer verdwijnen.

De complexiteit van de geopolitieke machtsverhoudingen wordt duidelijk met een snelle blik op de agenda van de Indiase premier Modi. In februari dit jaar was hij nog een van de eerste wereldleiders die door president Trump ontvangen werd. De krant Hindustan Times kopte toen: ‘MAGA + MIGA = MEGA’. De combinatie van Make America Great Again met Make India Great Again zou fantastische resultaten opleveren. Daarvan is een half jaar later nog weinig te merken.

Op 7 augustus, de dag dat Trump de 25 % straftarieven bovenop de 25 % invoerheffingen bekendmaakte, was de Indiase nationale veiligheidsadviseur Ajit Doval in Moskou. Daar maakte hij het goede nieuws bekend dat president Poetin dit jaar nog een officiëel bezoek zou brengen aan India. Het is niet moeilijk om die gelijktijdigheid te zien als een opgestoken middenvinger naar Trump, aangezien die straftarieven net opgelegd worden voor de goede handelsrelaties tussen India en Rusland.

De bijkomende 25 % straftarieven gaan in principe in vanaf 27 augustus, maar na de ontmoeting van Trump en Poetin in Anchorage op 15 augustus, is het wat onduidelijk of dat nog doorgaat. Misschien is de relatie tussen de Moskou en Washington voldoende opgeklaard, en er waren zelfs onduidelijke uitspraken van Trump over het einde van de Indiase olie-aankoop – die in India alvast tegengesproken werden. Voor de rest probeert India de deur open te houden. Dat bleek uit de ellenlange toespraak van premier Modi op Onafhankelijkheidsdag – toevallig ook 15 augustus. Daarin kwam het woord tarieven niet één keer voor, al was de hele toespraak wel doordesemd van de overtuiging dat afhankelijkheid van internationale handel een nationale kwetsbaarheid veroorzaakt.

Het dichtst in de buurt van kritiek op de Trump-tarieven kwam Modi met zijn belofte dat hij nooit ofte nooit zou toegeven op de belangen van India’s kleine boeren en melkveehouders – één van de heikele punten in de besprekingen met zowel de VS als de EU over vrijhandel. Voorlopig houdt Trump het been wel stijf, want zelfs de lopende besprekingen over een omvattende handelsovereenkomst tussen beide landen wordt op pauze gezet, zegt hij, ‘tot India ophoudt met het aankopen van Russische olie’. De Amerikaanse handelsmissie die deze maand naar India zou afreizen, vertrekt wellicht niet.

Dat Lula al op 8 augustus met Modi belde, heeft zeker ook te maken met het feit dat Brazilië dit jaar het voorzitterschap van de BRICS+ waarneemt, en dat India dat volgend jaar overneemt. Met een Amerikaanse president die steeds feller van leer trekt tegen de BRICS, is dat komende voorzitterschap voor India tegelijk een kans om zich te tonen op het wereldtoneel én een bijkomend risico in de relatie met de VS. In dat kader is het bezoek van de Chinese minister van Buitenlandse Zaken aan Delhi van 18 tot 20 augustus ook betekenisvol.

Een paar dagen na de deadline van 27 augustus gaat de Indiase premier Modi trouwens naar alle waarschijnlijkheid zelf naar China – voor het eerst in zeven jaar en voor het eerst sinds er in 2020 tientallen Indiase soldaten sneuvelden tijdens botsingen met Chinese legereenheden bij de betwiste grens tussen beide landen in Ladakh.

Nu de Amerikaanse regering met de sloophamer door die internationale architectuur gaat, probeert iedereen te redden wat er te redden valt.

Aanleiding voor dat aangekondigde, maar officieel nog niet definitief bevestigde bezoek aan Tianjin is de tiende SCO-Top die doorgaat op 31 augustus en 1 september. Die Shanghai Cooperation Organisation is een veiligheidsorganisatie die opgericht werd door China en Rusland en waarvan India sinds 2005 waarnemer was en sinds 2017 volwaardig lid is. Als BRICS+ het antwoord van het Globale Zuiden op de G7 is, dan is de SCO een poging van China en Rusland om de NAVO van antwoord te dienen op het uitgestrekte Euraziatische grondgebied tussen Moskou en Beijing. President XI wil van de top in Tianjin de grootste SCO-bijeenkomst tot nu maken en de komst van Modi zou daar zeker toe bijdragen – alleen moet Modi daarvoor niet enkel over de schaduw van de grensconflicten met China stappen, ook de steun die China in mei van dit jaar leverde aan Pakistan tijdens de korte grensoorlog langs India’s westelijke grens ligt Delhi nog zwaar op de maag.

Daarmee is de geostrategische puzzel voor India nog niet gelegd. Later dit najaar is er namelijk ook nog een Quad-Top in India gepland. Die Quad is een Indo-Pacifische veiligheidsorganisatie waarin de VS, Australië, Japan en India samenwerken, onder andere om de groeiende invloed van China in te dammen. India had heel hoge verwachtingen van deze eerste Quad-Top op Indiaas grondgebied en hoopte van die samenkomst gebruik te maken om niet enkel over veiligheid, maar ook over maritieme en technologische samenwerking te praten. Alleen vragen steeds meer analisten in India zich af of die Quad-Top nog wel zal doorgaan en of een ontmoeting tussen Modi en Trump in de huidige omstandigheden wel opportuun of zelfs denkbaar is.

Maar als India de Top afblaast of reduceert tot een onlineoverleg – zoals Modi in 2023 deed toen hij als SCO-voorzitter een Top met Xi en Poetin in India moest organiseren – dan riskeert het zelf verantwoordelijk te zijn voor het uiteenrafelen van een samenwerkingsverband waar het uitermate veel belang aan hecht.

‘Strategische autonomie’, dat is het sleutelbegrip in de geopolitiek van de groeilanden uit het Globale Zuiden. Dat betekent: samenwerking met iedereen als en zolang die samenwerking het eigen, nationale belang dient. Die hele strategie werd gefundeerd op een resem internationale afspraken en multilaterale organisaties, van de Verenigde Naties tot de Wereldhandelsorganisatie. Nu de Amerikaanse regering met de sloophamer door die internationale architectuur gaat, probeert iedereen te redden wat er te redden valt. Dat vraagt zowel onderhandelen met  de VS en minstens de indruk wekken toe te geven aan Trump, als steun zoeken bij elkaar en alternatieven uitbouwen voor de gesloopte wereldorde van gisteren.

Als het stof straks gaat liggen, is de kans groot dat China sterker staat dan voorheen. Het toont zich betrouwbaarder, stabieler en bereid om wederzijds voordelige afspraken te maken. En het heeft de economische en financiële middelen om die overtuigingen om te zetten in instellingen en overeenkomsten. Maar in Azië groeit ook het onbehagen over net die toenemende Chinese positie en de daarbij horende arrogantie als het op territoriale aanspraken aankomt. India weet hoe kwetsbaar zijn grenzen zijn, Vietnam, de Filipijnen en andere landen weten hoe onzeker hun controle over eilanden en atollen in de Zuid-Chinese Zee is, en Taiwan weet dat het er straks wellicht alleen voor staat. Ook in een Chinese wereld zijn alle landen gelijk, maar is er één land meer gelijk dan de andere...