“‘‘Europa, word sterker, werk samen en blijf jezelf’’

Trump is een maand opnieuw aan de macht. Als televisieman en aandachtsjunk heeft hij met een bombardement van verklaringen en maatregelen de mediatieke ruimte gedomineerd. Dag en nacht levert hij ‘content’. Maar wat blijft er bij, als het stof van de talloze, soms contradictorische verklaringen, beslissingen en schijnbewegingen is neergedwarreld?

De VS willen en kunnen niet langer de hegemoon zijn die de wereldeconomie schraagt en daar de voor- en nadelen van assumeert. En die voordelen waren blijkbaar groter dan de nadelen, als je de rijkdom van het land in overweging neemt: wie anderen laat eten, wordt daar kennelijk zelf ook beter van.

Trump creëert een eigen waarheid die moet helpen om zijn doelen te bereiken.

Goed, dat wil het Amerika van Trump dus niet meer. Trump wil een veel directere beloning voor wat de Verenigde Staten doen. Vanuit een soort revanchisme – we zijn slecht behandeld – zet hij de militaire, economische, technologische of financiële macht van de VS in om alle andere staten – bondgenoten bestaan nog nauwelijks – af te dreigen, zodat ze de VS meer voordelen bieden.

Er zijn daarbij amper nog waarden – behalve eigenbelang, dat gedefinieerd wordt als ‘meer hebben’. Meer grondgebied. Make America Great Again (Maga) mogen we letterlijk nemen: de VS willen meer grondgebied. Meer grondstoffen in Oekraïne en Groenland. Zelf meer goederen verkopen door invoertarieven op te leggen om zo meer inkomsten te genereren. Internationale samenwerking staat daar haaks op.

Om dat doel te bereiken, moeten de waarheid en de wetenschap op de schop. Trump creëert een eigen waarheid die moet helpen om zijn doelen te bereiken. USAID heet een bende criminelen te zijn, terwijl juist de instelling afbouwen talloze levens zal kosten. Oekraïne is de oorlog met Rusland begonnen – een abjecte leugen, die moet helpen Rusland aan zijn kant te krijgen. Het doel daarvan is onduidelijk: lagere olieprijzen om de tussentijdse verkiezingen te winnen? De bevolking meekrijgen in de leugen lukte al redelijk tijdens zijn eerste ambtstermijn – meer dan de helft van de Republikeinen denkt dat hem in 2020 de overwinning werd ontstolen.

Bondgenoten van Poetin

Nu liggen de kaarten veel beter. De techbazen zijn immers vrienden geworden, aan het hof van Trump en Elon Musk staat elke vorm van regulering van het informatiesysteem voortaan gelijk aan censuur. Onafhankelijke journalistiek is fake news. Om bij die nieuwe consensus te horen, beloofde Meta-ceo Mark Zuckerberg niet langer aan fact­checking te doen op Facebook.

Een democratie kan evenwel moeilijk werken als kiezers niet meer weten wat waar is of vals. Daarom verspreiden autoritaire leiders als Vladimir Poetin massaal leugens in de informatiehuishouding van democratieën (China doet hetzelfde in Taiwan). Zo worden Musk en Zuckerberg bondgenoten van Poetin in de verdamping van de waarheid.

Ook wetenschap wordt van tafel geveegd als de resultaten ervan Trump niet bevallen. De grootste ramp die de mensheid overkomt, klimaatverandering, bestaat niet. De VS verlieten al het klimaatakkoord van Parijs. Het kan de strijd tegen de opwarming ernstig vertragen, met alle gevolgen van dien. Argentinië en Indonesië vroegen zich al af waarom zij nog inspanningen moeten doen. Een Belgische herbebosser in Congo vertelde me dat de financiering van zijn succesvolle projecten in het gedrang komt, omdat investeerder Mastercard vreest in de VS van Trump gecanceld te worden wegens “groen bedrog”. De hele financiële sector in de VS neemt om die reden meer afstand van groene beleggingen.

Tot slot hebben de VS onder Trump nul respect voor internationale regels of instellingen. De VS waren al geen kampioen in het ondertekenen van internationale verdragen of het naleven van internationale regels. Met Trump worden ze gewoon genegeerd. Door ermee te dreigen Groenland of het Panamakanaal in te palmen, zondigt Trump tegen wat wellicht de belangrijkste regel is van de wereldorde die de VS zelf hebben ingevoerd na de Tweede Wereld­oorlog: het verbod om andere landen te veroveren. Ook met zijn voorstel om van de Gazastrook een soort vakantieresort te maken, zonder Palestijnen, vertrappelt hij decennia van internationale regelgeving. De VS staan voor een wereld waarin grootmachten gewoon pakken wat ze willen.

Wisselende coalities

Hoe moet de EU omgaan met een ‘bondgenoot’ die nu staat voor alles waar de EU tegen is? Ze moet gewoon opkomen voor onze belangen en waarden door samen te werken met wisselende coalities van landen, naargelang het onderwerp. Enkele voorbeelden.

Evident is om vast te houden aan de wetenschap en dus de strijd tegen de klimaatverandering voort te zetten. Met een zeer brede internationale coalitie – van China en India, over Canada, Brazilië en Afrika – moeten we van de 30ste klimaattop in Rio een succes maken. Mark Carney, de voormalige gouverneur van de centrale banken van Canada en het Verenigd Koninkrijk, en mogelijk de toekomstige premier van Canada, riep al op om met bondgenoten een gezamenlijke koolstofgrenstaks in te stellen. Commercieel is het terugtreden van de VS een kans om leider in cleantech te worden.

Wat met de wereldhandel? De VS blokkeren de Wereldhandelsorganisatie (WTO) al vijf jaar door er geen rechters meer te benoemen, waardoor handelsregels onzeker zijn geworden. Met een zeer brede coalition of the willing kan om de WTO heen gewerkt worden om door middel van arbitrage de regels overeind te houden.

De EU moet tonen dat zij wél gelooft in internationale samenwerking. Niet alleen maar afdreigen om je eigen­belang te dienen, maar brede samenwerkingsverbanden opzetten rond wederzijdse belangen: handel en investeringen, klimaatfinanciering, migratie­afspraken enzovoort.

Met een brede coalitie zo veel mogelijk de internationale regels en instellingen verdedigen, dat is de opdracht.

Als de EU erin slaagt met één stem te spreken, vormt ze het grootste democratische blok ter wereld. Maar het is een wereld waarin de liberale democratie niet langer de norm is. Premier Narendra Modi zet in India steeds meer druk op de media, het gerecht en de civiele samenleving. China is uiteraard een autoritaire staat. De VS evolueren in die richting. Indonesië kijkt steeds meer naar China. Er is Rusland, er zijn de invloedrijke Golfstaten, ...

De EU moet niet gaan prediken voor de democratie, maar er samen met gelijk­gestemden op toezien dat de mondiale context de democratie niet ondermijnt. Als we onze democratie willen beschermen, moeten we de waarheid beschermen, dat betekent regulering via de Digital Services Act. Maar nu de Amerikaanse techreuzen zich inschrijven in Trumps ideologie, moet de EU misschien investeren in een eigen tech-universum. Een dat onze kinderen niet verslaafd maakt en de publieke opinie niet vergiftigt.

Met een brede coalitie zo veel mogelijk de internationale regels en instellingen verdedigen, dat is de opdracht. Dat betekent ook: Oekraïne blijven verdedigen. Dat veronderstelt een voldoende sterke Europese defensie. Als we nog iets willen betekenen in deze harde wereldorde, mogen we niet chanteerbaar zijn op veiligheidsgebied. Hoezeer ik wapenwedlopen ook betreur – ik was op de vredesbetogingen in de jaren 80 – we moeten met zo weinig mogelijk geld en zo veel mogelijk Europese samenwerking een defensie uitbouwen die ons zo snel mogelijk toelaat ons continent te verdedigen.

Deze opinie verscheen ook in De Standaard van 1 maart 2025.