De Poolse asielstop zou zestig dagen duren, een halfjaar later is die nog steeds van kracht

Het is niet de eerste keer dat ze dat meemaakt. Op de dag dat de wet van kracht ging, stond Anna in het ziekenhuis naast een man met een zwaar letsel. Omdat het toen een werkdag was, kon ze wél een aanvraag indienen bij het Europees Hof. Die werd toegewezen, maar kwam te laat. ‘Twintig minuten voordat ik met het document arriveerde, was de patiënt al terug het bos ingestuurd.’

Op papier maakt de asielstopwet uitzonderingen voor zieken, kinderen en zwangere vrouwen. In werkelijkheid zijn die clausules zo vaag omschreven dat willekeur de norm is, waarschuwen advocaten en ngo’s. ‘Wanneer is iemand ‘‘kwetsbaar’’ genoeg om te mogen blijven?’ vraagt Uriel Mazzoli, coördinator van Artsen zonder Grenzen (MSF), zich af. Toen hij de Poolse overheid om duidelijkheid vroeg, kreeg hij slechts het antwoord dat het om ‘vertrouwelijke informatie’ ging.

Artsen zonder Grenzen verleent medische noodhulp aan de grens met Belarus, vaak aan mensen die uitgeput of gewond in de bossen worden gevonden. Hun kleine teams mogen de zogeheten ‘bufferzone’ alleen betreden met maandelijkse toestemming van de grenswacht. ‘Of we iemand mogen helpen, hangt letterlijk af van welke commandant er op dat moment aan het roer staat’, zegt Mazzoli.

Sinds de invoering van de wet zitten mensen veel langer vast in het bosgebied tussen Polen en Belarus. ‘Vroeger zaten ze gemiddeld drie weken vast, nu is dat bijna zes’, zegt Mazzoli.

Tussen beide landen ligt een smalle strook niemandsland, ingesloten tussen twee hekken: aan de ene kant het Poolse grenshek van staal en prikkeldraad, aan de andere kant het hek dat Belarus optrok om migranten tegen te houden. In dat afgesloten gebied kunnen mensen geen kant op. ‘Mensen raken uitgeput, ziek of gewond, maar kunnen nergens heen’, zegt Mazzoli.

De asielstop heeft het werk van Artsen zonder Grenzen drastisch beperkt. Waar hun teams vorig jaar nog honderdvijftig keer per halfjaar uitrukten, zijn dat er sinds maart een stuk of vijftig. Niet omdat er minder mensen komen, benadrukt Mazzoli: elke dag worden nog altijd tussen de 120 en 180 pogingen tot grensoversteek geteld. Alleen al in augustus waren dat er meer dan 5000. Maar de meeste mensen worden onderschept nog vóór ze de medische hulp kunnen bereiken.

Grenswachters gebruiken pepperspray of lossen waarschuwingsschoten, waardoor vluchtelingen zelden tot bij de artsen raken. Wie wél doorbreekt, draagt de sporen van zijn tocht: diepe snijwonden van prikkeldraad, botbreuken na valpartijen, verwondingen door scheermesdraad, die zelfs in rivieren en moerassen wordt opgetrokken. In de eerste dagen na de invoering van de wet verdronken acht mensen toen ze de rivier de Boeg probeerden over te steken.

We Are Monitoring, het vrijwilligersnetwerk dat sinds 2021 pushbacks en geweld aan de grens documenteert, registreerde via hun noodlijn in een halfjaar tijd 1587 pushbacks – bijna drie keer zoveel als vóór de invoering van de wet. Ook het geweld nam fors toe: aan Poolse zijde steeg het aantal meldingen met ruim 185%, aan Belarussische zijde met ongeveer 210%.

‘Een hoop administratie’

Op het kantoor van de Poolse grenswacht klinkt een heel ander geluid. Woordvoerster Katarzyna Zdanowicz benadrukt dat niet de migranten, maar juist de grenswachters gevaar lopen. ‘Sinds 2021 zijn zo’n twintig van onze mensen gewond geraakt’, zegt ze, terwijl ze tabellen met cijfers over asielaanvragen en onderschepte grensoversteken op tafel legt.

De cijfers zijn gedetailleerd, maar bevatten geen informatie over meldingen van misbruik of buitensporig geweld door Poolse patrouilles. Wangedrag sluit Zdanowicz uit. ‘Incidenten moeten worden gemeld, patrouilles werken altijd in tweetallen – daarmee is de zaak afgedaan. Of die meldingen ook werkelijk bestaan, valt niet na te gaan: de rapportages blijven gesloten.

Bij Frontex, het Europese grensagentschap, kunnen journalisten en onderzoekers tenminste nog ‘Serious incident reports’ opvragen. Het aantal meldingen is daar laag – binnen politieculturen geldt rapporteren al snel als ‘klikken’ – maar er is in elk geval een mechanisme van toezicht. Bij de Poolse grenswacht ontbreekt zelfs dat.

‘Bij medische nood wordt onmiddellijk een ambulance opgeroepen’, gaat ze verder. ‘De kosten voor de behandeling betalen wij zelf.’ Dat is veelzeggend: omdat de grenswacht zelf opdraait voor medische kosten, lopen hulp en handhaving in elkaar over. De grens tussen zorg en controle vervaagt, met het risico dat medische beslissingen worden ingegeven door logistiek of budgetten, in plaats van door nood.

Het voorbeeld van de man voor wie Anna nog een toewijzing van het Europees Hof wist te krijgen maar die tóch terug het bos in werd gestuurd, toont hoe dat in de praktijk uitpakt. ‘De grenswachters volgden gewoon de procedure’, zegt Zdanowicz. ‘Als het ziekenhuis iemand ontslaat, mag die worden teruggestuurd.’ Europese verdragen spelen in haar uitleg geen rol: de Poolse wet is leidend.

Ook de asielstopwet wordt door haar vooral praktisch bekeken. ‘Het scheelt een hoop papierwerk.’ Sinds maart werden nog maar vijftig asielaanvragen ingediend, tegenover ruim vijftienduizend een jaar eerder. ‘Natuurlijk houden we rekening met kwetsbare groepen’, voegt ze eraan toe, al kregen de grenswachters geen enkele extra training om die groepen ook daadwerkelijk te herkennen. Volgens Zdanowicz is dat ook niet nodig, de grenswachters zijn sinds 2021 goed getraind.

Onvoorspelbare situatie

Een paar straten verderop in Białystok vertelt een soldaat dat hij aan de grens met Belarus werkt. ‘Ik mag er niet over praten’, zegt hij. Na enig aandringen bekent hij dat het hem zwaar valt kinderen terug te sturen. ‘Ik ben zelf vader, maar ik heb gezworen mijn land te beschermen.’ Veel tijd voor meer vragen krijgt hij niet: een collega roept hem, het legervoertuig vertrekt.

Langs de grens zijn inmiddels ruim vijfduizend manschappen actief: grenswachters gesteund door militairen. Officieel vallen de soldaten onder het bevel van de grenswacht, maar hun aanwezigheid maakt de situatie juist onvoorspelbaar, zegt Aleksandra Chrzanowska van Grupa Granica, een ngo die migranten in de grensbossen bijstaat. ‘Ze zijn minder goed getraind, bivakkeren in geïmproviseerde kampen. Soms treffen we zelfs dronken militairen in het bos aan.’

Begin dit jaar werd een soldaat gearresteerd nadat hij in beschonken toestand met zijn dienstwapen had geschoten bij het dorp Mielnik. ‘In combinatie met de zogeheten wapenimmuniteitswet levert dat een gevaarlijke cocktail op’, vertelt Chrzanowska. De wet werd ingevoerd nadat een militair aan de grens door een migrant werd neergestoken en overleed. Sindsdien genieten militairen, politie en grenswachters immuniteit bij het gebruik van wapens.

Voor hulpverleners maakt dat de situatie nog precairder. ‘Wij zoeken ’s nachts vaak naar mensen in nood’, zegt Chrzanowska. ‘Als een grenswachter dan geritsel hoort, schuilt een ongeluk in een klein hoekje.’

Voor jurist Witold Klaus is de wapenimuniteitswet een juridisch breekpunt. ‘Zelfs bij buitenproportioneel geweld is vervolging uitgesloten. Daarmee wordt geweld feitelijk gelegitimeerd.’

Klaus volgt al jaren hoe Polen zijn asiel- en migratiebeleid opschuift richting de rand van het toelaatbare. Volgens hem fungeert de Poolse grens inmiddels als een laboratorium: politici testen er hoe ver ze kunnen gaan zolang Brussel niet ingrijpt. Het werkt bovendien aanstekelijk: Griekenland voerde afgelopen zomer een asielstop in, de Baltische staten kijken mee.

Mensenrechtenadvocate Lisa Marie Komp nuanceert de wettelijke geldigheid en plaatst de situatie in historisch perspectief. Ze wijst op de DDR, waar het neerschieten van mensen die de Berlijnse Muur probeerden over te steken destijds was vastgelegd in de nationale wetgeving. Pas later oordeelde het Europees Hof dat dit in strijd was met het recht op leven. ‘Het feit dat een staat iets in eigen wetgeving giet, maakt het nog niet legaal in de zin van mensenrechten’, zegt ze. ‘Die les dreigt Europa nu te vergeten.’

Toch ziet Klaus ook een opening. Juist omdat pushbacks nu wettelijk zijn vastgelegd, kunnen ze voor het eerst op Europees niveau juridisch worden aangevochten. Dat proces zal jaren duren, erkent hij, maar de verdragen staan nog overeind. Ondanks alle verschuivingen gelooft hij niet dat het recht op asiel uit Europa zal verdwijnen. ‘De verdragen bestaan,’ zegt Klaus. ‘En ze zullen standhouden.’

Ondertussen blijft Anna dag en nacht bereikbaar voor berichten uit het bos en de ziekenhuizen. ‘Doordat ik continu op mijn telefoon kijk, ben ik het contact met mijn eigen kinderen kwijtgeraakt’, zegt ze. Soms voelt ze zich meer moeder van de vluchtelingen die haar bellen dan van haar eigen gezin. Toch legt ze de telefoon niet weg. ‘Als ik niet meer reageer, wie zal het dan doen?’