Reportage

Russische emigranten geven zich niet gewonnen

Het vrije Rusland bestaat al

Pieter Stockmans

24 maart 2025 • 15 min leestijd

25 jaar geleden werd Poetin voor het eerst verkozen tot president van Rusland. Een kwarteeuw later is het land bezet door een dictatoriaal en oorlogszuchtig regime, maar in ballingschap is een democratisch Rusland ontstaan. Sinds de invasie van Oekraïne hebben naar schatting nog eens een miljoen Russen hun land verlaten. MO* duikt in de zoveelste politieke emigratie in de Russische geschiedenis.

‘Zoals het kleine, vrije Amerika in Canada in The Handmaid’s Tale’. Zo omschrijft activiste Asja Soevorova ‘haar Rusland’ in ballingschap. Alle Russen die niet wilden zwijgen na de invasie van Oekraïne, werden getroffen. Velen gingen in ballingschap. Sommige ballingen blijven zich actief inzetten voor verandering in Rusland, anderen steunen Oekraïne, en weer anderen willen bijdragen aan hun nieuwe land, of proberen er hun vernielde gemeenschap opnieuw op te bouwen.

Veel medewerkers van de vermoorde oppositieleider Aleksej Navalny waren voor de invasie al gevlucht, omdat zijn organisaties als ‘extremistisch’ waren bestempeld. Daniël Tsjebykin, die in Omsk verkiezingswaarnemers trainde en in 2020 de vergiftigde Navalny nog zag opstijgen naar Berlijn, kreeg een fikse boete van 16.000 euro. Na maanden tevergeefs procederen tegen de boete vluchtte hij naar Armenië. Dat was drie weken voor de invasie.

Zijn collega Daniil Ken was in Sint-Petersburg leider van een lerarenvakbond die werd opgericht door Navalny. Vandaag bereidt hij vanuit zijn kleine appartement in Jerevan uitzendingen voor Navalny’s YouTube-kanaal voor, uitzendingen die miljoenen Russen bereiken. Jevgeni Zjoekov was verkiezingswaarnemer voor het team van Navalny. Na de invasie hielp hij duizenden Oekraïense vluchtelingen aan gratis medicijnen in Tbilisi, Georgië. Het zijn slechts een paar voorbeelden.

Op 22 augustus 2020 vertrekt in Omsk een vliegtuig met bestemming Berlijn. Aan boord: de vergiftigde oppositieleider Aleksej Navalny. Daniël Tsjebykin toont de foto die hij toen maakte.

Tijd om te gaan

De exodus begon onmiddellijk na de invasie. Tichon Dzjadko, hoofdredacteur van TV Rain, de grootste onafhankelijke tv-zender van Rusland, zei tegen zijn redactie in Moskou: ‘Het is tijd om te gaan. Kritiek op het leger wordt bestraft met gevangenisstraffen tot vijftien jaar. Vanaf nu is journalistiek een misdaad.’

Dzjadko dacht eerst dat de wetten slechts deel uitmaakten van een nieuw hoofdstuk en niet het einde betekenden. Maar dan kreeg hij anonieme waarschuwingen over aankomende arrestaties van de journalisten. De website van TV Rain werd geblokkeerd, maar de arrestaties kwamen nooit. ‘Draconische wetten stemmen en dan een paar geruchten verspreiden, is voldoende om ons in ballingschap te drijven’, zegt Dzjadko. Hij verhuisde de hele redactie naar Riga, waar de kijkcijfers zelfs stegen.

Er waren veel hoofdstukken van repressie, maar het einde werd nooit geschreven. ‘Kijk wie er op de lijst staat’, had TV Rain-journalist Vladimir Romenskiy een paar jaar eerder nog lachend gezegd. Het ministerie van Justitie had een nieuwe lijst met ‘buitenlandse agenten’ gepubliceerd en deze keer stond Romenskiy erbij. Hij had in 2020 verslag uitgebracht over de protesten in Belarus. De repressie daar leidde toen tot een massale emigratiegolf. Nu is Romenskiy zelf een emigrant. Toen Dzjadko de redactie toesprak, was Romenskiy op vakantie in Georgië. En daar zou hij zijn nieuwe leven opbouwen.

Veel Russen probeerden aanvankelijk te protesteren tegen de invasie van Oekraïne. Daniil Ken ging de straat op, maar werd gearresteerd, zijn huis doorzocht en zijn paspoort afgenomen. Asja Soevorova durfde het zelfs aan om de Oekraïense vlag aan haar balkon te hangen. Lang duurde dat niet. ‘Mijn buren eisten dat ik de vlag zou weghalen. Met zulke mensen kan ik niet leven.’ Stanislav Dmitriëvski, onderzoeker naar Russische oorlogsmisdaden, was de drijvende kracht achter het protest in Nizjni Novgorod. Na twee arrestaties voor een Facebookpost, vluchtte hij naar Tbilisi om een gevangenisstraf te ontlopen.

Maar niet iedereen kon zijn leven omgooien. Dmitriëvski’s collega Igor Kaljapin, een icoon van de Russische mensenrechtenbeweging, woont nu in een afgelegen dorp in Rusland. ‘Een mensenrechtenorganisatie moet oorlogsmisdaden aanklagen’, zegt Dmitriëvski, ‘maar in Rusland moet je zwijgen over de oorlog. Igor koos om te zwijgen. Igor is dissident sinds de Sovjet-Unie, maar deze oorlog heeft hem gebroken.’

Journalist Vladimir Romenskiy voor een muur in Tbilisi: ‘Russisch oorlogsschip fuck off. Fuck Ruzzia.’

Het Kremlin volgt overal

In een kantoor in Tbilisi geeft een Georgische lerares les aan gevluchte Russische activisten en journalisten. Asja Soevorova is een van hen. ‘Dit is bijzonder’, zegt ze na de les. ‘Georgiërs moesten altijd Russisch leren, nu leer ik hun taal om de koloniale Russische mentaliteit uit te dagen.’ Soevorova werkt bij Paper Kartuli, een nieuw medium dat verhalen brengt over wat Georgiërs en Russen met elkaar delen.

Jevgeni Zjoekov stelt zich dan weer ten dienste van Oekraïners. In Tbilisi richtte hij Emigration for Action op. In een oud huis stapelt hij medicijnen voor Oekraïense vluchtelingen op. Buiten wappert de wit-blauw-witte vlag van het vrije Rusland. ‘Als we aan Oekraïners vertellen waar we vandaan komen, reageren de meesten met: “Gelukkig zijn er ook goede mensen in Rusland.”’

Ballingschap betekent voor deze Russen hun leven opnieuw opbouwen, anderen blijven helpen, maar ook omgaan met de politieke repressie die hen blijft achtervolgen. Omwille van de boete die hem boven het hoofd hing, kon Daniël Tsjebykin zijn paspoort niet vernieuwen. Hij was in Jerevan toen de Russische overheid nu ook zijn identiteitskaart introk, waardoor hij asiel moest aanvragen volgens de Conventie van Genève.

Begin februari ontdekte hij bovendien dat de Federale Financiële Controledienst hem had toegevoegd aan de ‘lijst van terroristen’. Dit Russische agentschap bestrijdt terrorismefinanciering, maar wordt ingezet tegen politieke tegenstanders. Ondertussen blijft het team van Tsjebykin de namen van gesneuvelde Russische soldaten uit de regio Omsk verzamelen, omdat de overheid deze informatie verborgen houdt.

In Tbilisi werkte Stanislav Dmitriëvski aan een dossier voor het Internationaal Strafhof, dat het aanhoudingsbevel tegen Poetin uitvaardigde. Daar hoorde hij dat de Russische staat een nieuwe strafzaak tegen hem voorbereidde. Zijn familie werd onder druk gezet om hem naar Rusland te lokken, waar hij twintig jaar cel riskeert. ‘Maar mijn vrouw moet in Nizjni Novgorod voor haar oude vader zorgen’, zegt hij. ‘Ik las zoveel boeken over de Russische emigratie na de revolutie van 1917. Nooit had ik gedacht dat ik zelf in zo'n situatie zou belanden.’ Toch gaat Dmitriëvski door met het verzamelen van bewijzen van oorlogsmisdaden in Tsjetsjenië en Oekraïne en het opstellen van strafzaken voor Europese rechtbanken.

Ook Europese regeringen doen lastig

Na een lezing in Tbilisi, waar hij op de verlopen paspoorten van Russische fans handtekeningen zette, vertelt Tichon Dzjadko over de odyssee die TV Rain doormaakte. ‘De Georgische regering wilde niet dat we vanuit Tbilisi uitzonden. De grenspolitie hield zelfs een van onze nieuwsankers tegen. Dankzij vrienden van Georgische tv-stations konden we via YouTube doorgaan. Daarna kregen we een uitnodiging van Letland, maar zes maanden later trok de Letse mediaregulator onze licentie weer in.’

‘Na “ongewenst” in Rusland en Georgië, waren we nu ook een “bedreiging voor de nationale veiligheid” in Letland. Een van onze presentatoren had zich verkeerd uitgelaten over het steunen van Russische soldaten in Oekraïne. We hebben hem ontslagen, maar dat was niet genoeg voor Letland.’ Dzjadko is gefrustreerd. ‘Die 139 miljoen Russen in Rusland zullen heus niet verdwijnen. Vinden Europese politici het belangrijk om met hen te praten of niet? Wij kunnen dat als Russische tv-zender. Of willen jullie écht dat ze nog verder afdrijven van de democratische waarden?’

Vladimir Romenskiy was het niet eens met het ontslag van zijn collega en begon als freelancer in opnameruimtes van Reforum Space Tbilisi, een Russische mediahub. Ook zij moesten echter vertrekken door de Georgische wet op buitenlandse agenten. Hun geldschieter, de Free Russia Foundation, is in de VS geregistreerd. Daarom treffen we Romenskiy niet in een studio, maar in een café, waar hij zich voorbereidt op een uitzending over Georgische betogingen tegen verkiezingsfraude.

Hetzelfde overkwam Emigration for Action. ‘We moeten dit kantoor sluiten omdat we donaties ontvangen van Russen wereldwijd’, zegt Zjoekov. ‘Bovendien zijn we openlijk tegen de oorlog en het Poetin-regime, wat het nog riskanter maakt. Oekraïeners helpen, is onze prioriteit. Dus doen we dat nu zonder officiële organisatie en zonder publiek statement tegen de oorlog.’

Zjoekov demonstreerde jarenlang tegen de wet op buitenlandse agenten in Rusland, en nu wordt hij er in ballingschap opnieuw door getroffen. ‘De Georgische regering holt Poetin achterna’, zegt hij. ‘Elk jaar moeten we aan de grens onze verblijfsvergunning hernieuwen, en elke keer is er onzekerheid of we weer worden toegelaten. Een van onze coördinatoren mocht Georgië niet in, zonder uitleg.’

Raïsa Frolova-Kozlova was in Tbilisi aanwezig bij elke demonstratie tegen de Georgische wet. ‘Bij ons was die wet een beslissende stap richting dictatuur’, zegt ze. ‘Het leidde tot de invasie van Oekraïne en de moord op een oppositieleider.’ Toen ze het nieuws over Navalny’s dood hoorde, voelde ze eenzelfde schok als bij de invasie van Oekraïne. ‘De grond zakte van onder mijn voeten, ik had geen land en geen toekomst meer.’

Ze zette een uitnodiging op de Instagrampagina van de boekenbar Auditoria: ‘Kom huilen, kom wodka drinken, kom praten.’ Auditoria is een nieuwe plek voor kennis en samenzijn. ‘We verkopen boeken van verboden Russische auteurs en organiseren evenementen, maar voeren geen grote politieke strijd. We bouwen gewoon aan een nieuwe thuis.’

Culturele exodus

De exodus uit Rusland na de Oekraïne-invasie was ook een culturele uittocht, wat leidde tot nieuwe initiatieven in de Kaukasus. Zoals Frolova-Kozlova Auditoria in Tbilisi opende, richtte Grigori Karelski in Jerevan de boekenbar Common Ground op. Op de muur zijn dichtregels van Russische en Armeense poëzie met elkaar verweven. Exemplaren van de nieuwe Novaya Gazeta vliegen de deur uit. In Rusland is het verboden om de krant te drukken, maar hier is hij weer fysiek beschikbaar.

‘Mensen zien het als een artefact uit het verleden’, zegt Karelski. ‘Maar ook Armeniërs zijn geïnteresseerd. Common Ground richt zich niet alleen op Russen in Jerevan, maar wil verbinding tussen beide groepen bevorderen. In Tbilisi zou zo’n plek onmogelijk zijn. Er is geen communicatie tussen Georgiërs en Russen. Armenië is anders.’

Communicatie tussen Georgiërs en Russen is precies wat de punkbar Secret Place in Tbilisi wil stimuleren. En dat via punkmuziek. De bar zelf voelt echt aan als een geheime plek. De ingang is verstopt tussen twee gebouwen en leidt naar een sfeervolle binnenplaats, waar oprichter Kirill een doek met ‘Stand With Ukraine’ heeft opgehangen.

Een andere ingang brengt je naar een benauwde kelder. Wanneer de deur opengaat, staat Kirills punkband op het podium. ‘All dictators must die’ staat in grote letters op de muren. Kirill en zijn vrienden hebben drie maanden hard gewerkt om dit pand in het stadscentrum om te toveren tot wat het nu is. ‘Secret Place is de enige reden dat ik hier nog ben’, zegt Kirill na het concert. ‘Eerlijk gezegd ben ik pessimist, maar hier creëren we een oase in een wereld vol onrecht. We zijn tegen oorlog, tegen fascisme, waar dan ook. Wij zijn ook tegen de bezetting van Palestina. Met die waarden verenigen we iedereen, Georgiërs, Russen, het maakt niet uit.’

Kirill (rechts op de foto) is een bekend figuur uit de Sint-Peterburgse punkscene. In Tbilisi richtte hij de antifascistische punkbar Secret Place op.

‘Vergeet de Russen in Rusland niet’

Bestaat er een vrij Rusland buiten Rusland? Veel van onze gesprekspartners geloven er niet in. We stellen de vraag aan de Amerikaanse onderzoeker Aron Ouzilevski. De afgelopen jaren voerde hij honderden gesprekken met actieve Russen die vluchtten voor autoritarisme en militarisme. Hij kent deze historische exodus als geen ander.

‘Ik zou graag zeggen dat de oppositie in ballingschap een groot menselijk kapitaal is waarin Europa zou moeten investeren, maar ze functioneert niet als één beweging. De dood van Navalny had een grote impact. Er is een compleet gebrek aan leiderschap. Wanneer je een hele burgermaatschappij verspreidt over verschillende landen, verzwakt niet alleen de ballingschap je, maar ook de verdeeldheid. De enige Russische emigratiegolf die succesvol naar Rusland terugkeerde om verandering te brengen, was die van de bolsjewieken die de communistische revolutie in gang zetten. Zij waren verenigd achter één leider en één visie.’

Heeft Poetin dan gewonnen?

De Navalny-medewerkers denken van niet. Daniël Tsjebykin houdt een gepassioneerd betoog over waarom hij in ballingschap nieuws blijft maken voor zijn eigen land. ‘De honderdduizenden deelnemers aan Navalny’s protestmarsen en al de mensen die bij zijn dood bloemen legden op straat zijn niet verdwenen. Ze zwijgen gewoon, uit angst. Navalny was de eerste oppositieleider die het idee van Rusland als een normaal land realistisch maakte. De man kan sterven, maar het idee niet.’

Daniil Ken heeft het bewijs dat ze met velen zijn. De YouTube-kanalen van Navalny hebben samen 6,5 miljoen volgers en bereiken elke maand 10 miljoen unieke kijkers in Rusland. ‘Onze video's zullen Poetin niet omverwerpen, maar ze hebben wel problemen veroorzaakt bij de rekrutering van soldaten’, zegt Ken.

Ook Vladimir Romenskiy probeert met zijn uitzendingen voor Echo of Moscow verborgen feiten over de rekrutering aan het licht te brengen. ‘Rekrutering gebeurt vooral in achtergestelde regio's. Duizenden mensen zien oorlog als hun enige uitweg. Ze worden gelokt met hoge geldbedragen, maar velen sneuvelen of keren terug met PTSD, of belanden in familiaal geweld en criminaliteit.’

Solidariteit en vrijheid

Tichon Dzjadko van TV Rain vat het in één woord samen: solidariteit. ‘De beperkende wetten versterken de solidariteit tussen Russen. Het is strafbaar om ons te steunen, en we verloren adverteerders en donateurs in Rusland. Dus richten we ons voor donaties op kijkers buiten Rusland. Zo steunen ze ons kanaal én de mogelijkheid voor mensen in Rusland om echte journalistiek te zien. Als zij naar een onafhankelijk tv-kanaal kunnen kijken, begrijpen ze dat ze niet alleen zijn en dat er een ander, vrij Rusland bestaat. Wij helpen zo de opbouw van instellingen voor dat andere Rusland, ook in Rusland zelf. Zo hoeven we niet helemaal vanaf nul te beginnen als de oorlog voorbij is, en dit regime misschien weg zal zijn.’

In een hotel in Georgië geeft een Russische verkiezingswaarnemer, die in Litouwen in ballingschap woont, een interview over de Georgische verkiezingen aan een nieuwsanker van de Russische tv-zender TV Rain die vanuit Nederland uitzendt. Deze scène van oktober 2024 vat heel het verhaal samen: de internationalisering van het vrije Rusland.

Dit artikel kwam tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek

Deze reportage werd geschreven voor MO*155, het lentenummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je tal van andere voordelen.

De democratie vecht terug

Ontdek hier de inhoud of bekijk hier alle magazines

Word proMO*

Vind je MO* waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.

Meer weten over proMO*lidmaatschap?

Je helpt ons groeien en zorgt ervoor dat we al onze verhalen gratis kunnen verspreiden. Je ontvangt vier keer per jaar MO*magazine én extra edities.

Je bent gratis welkom op onze evenementen en maakt kans op gratis tickets voor concerten, films, festivals en tentoonstellingen.

Je kan in dialoog gaan met onze journalisten via een aparte Facebookgroep.

Je ontvangt elke maand een exclusieve proMO*nieuwsbrief

Je volgt de auteurs en onderwerpen die jou interesseren en kan de beste artikels voor later bewaren.