‘Je hebt een rector nodig die bereid is om het huis op zijn kop te zetten’

Vijf jaar geleden ontstonden er op verschillende campussen studentenbewegingen die eisten dat universiteiten hun koloniale verleden onder ogen zouden zien. In 2021 publiceerde het studentencollectief UNDIVIDED van de KU Leuven een manifest waarin werd opgeroepen tot systemische verandering: diversificatie van het personeel, dekolonisatie van de curricula, onafhankelijk onderzoek naar racisme en erkenning van de medeplichtigheid van de universiteit aan het imperiale project van België.

De campagne maakte veel ophef. Maar toen de studenten afstudeerden, vervaagde het initiatief. Vandaag blijkt de groep opgedoekt, hun sociale media zijn inactief. Het momentum gleed voorbij, mede door het stilzwijgen van de instelling. Aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB) bleef het collectief wél bestaan. WeDecolonize, opgericht door gekleurde studenten, begon eenvoudigweg als een “veilige ruimte”.

‘In het begin hadden we gewoon een plek nodig waar we konden ademen’, herinnert projectcoördinator Ines Al Share zich. ‘Nu werken we aan drie pijlers: het creëren van veilige ruimtes via onze dekoloniale bibliotheek, het opbouwen van een gemeenschap via evenementen en het deconstrueren van kennis door eurocentrische verhalen binnen universiteiten ter discussie te stellen.’ 

Als we aan dekolonisatie denken, stellen we ons vaak voor dat imperiums worden ontmanteld, gekoloniseerde naties onafhankelijk worden of de exploitatie van grondstoffen wordt stopgezet. Maar niet per sé aan universiteiten in het mondiale noorden. Lang gezien als neutrale ruimtes voor kennis en onderwijs, krijgen ze blijkbaar nog steeds niet hun koloniale erfenissen van zich afgeschud.

De blijvende machtsstructuur, het voortbestaan van racistische hiërarchieën en ongelijkheid komen op subtiele wijze tot uiting: van eurocentrische leerplannen en een overwegend witte academische staf tot mondiale partnerschappen die vragen oproepen over morele verantwoordelijkheid en respect voor de mensenrechten. De roep om dekolonisatie van de academische wereld is hier dan ook net zo urgent als elders. 

MO* sprak met historici, professoren en studentencollectieven om te begrijpen hoe dekolonisatie van universiteiten er in de praktijk uitziet, en om te vragen of de beloften die in 2020 zijn gedaan vijf jaar later nog steeds door hun aula's galmen.

Het borstbeeld in de kelder

Ooit stond het borstbeeld van koning Leopold II trots in de leeszaal van de centrale bibliotheek van de KU Leuven. Generaties studenten slenterden er dagelijks langs met weinig aandacht voor zijn imperiale blik. Toen de roep luider werd om het koloniale verleden van België te erkennen, zette de universiteit het beeld weg in een donkere hoek van de kelder. Uit het oog, uit het hart.

‘In plaats van de buste te gebruiken om een gesprek over het koloniale verleden van België op gang te brengen, werd het weggestopt.’

‘Het was symbolisch’, zegt Idesbald Goddeeris, hoogleraar koloniale geschiedenis aan de KU Leuven. ‘In plaats van de buste te gebruiken om een gesprek over het koloniale verleden van België op gang te brengen, werd het weggestopt. Dat verandert niks.’

In de maand die volgde, richtte de rector van de KU Leuven een interuniversitaire werkgroep over dekolonisatie op. Goddeeris werd voorzitter. Even leek het erop dat er echt verandering mogelijk was. ‘Er was veel steun,’ zegt hij, ‘maar na verloop van tijd zakte het onderwerp dekolonisatie op de agenda. Niet omdat er geen interesse was, maar vanwege tegenstand en misverstanden’.

Veel professoren, die weinig afwisten van de koloniale geschiedenis, zagen het onderwerp als synoniem voor woke of militant activisme. ‘Een zwijgende meerderheid was ertegen’, zegt Goddeeris. Uiteindelijk heeft de universiteit haar taalgebruik afgezwakt. ‘In plaats van dekolonisatie worden in officiële communicatie nu termen als inclusie en diversiteit gebruikt’, legt hij uit.

Die zachtere woorden klinken door in de openingsrede van Petra De Sutter, de nieuwe rector van de Universiteit Gent. Ze sprak over diversiteit, inclusie en de noodzaak om meer studenten met een migratieachtergrond aan te trekken. Séverine Vermeire, de nieuwe rector van de KU Leuven, beloofde dan weer een ‘universiteit van en voor iedereen’. Het woord dekolonisatie viel nergens te horen.

Meer dan diversiteit

Voor Sibo Kanobana, hoogleraar sociolinguïstiek en cultuurwetenschappen aan de Open Universiteit Nederland, is de verschuiving van dekolonisatie naar diversiteit geen vooruitgang, maar ontwijking. In 2009 werkte hij bij het diversiteits- en inclusiebureau van de Universiteit Gent. Hij realiseerde zich dat de diversiteitsprojecten degenen die ze wilden helpen net in de steek lieten.

‘Diversiteit is comfortabel. Het viert verschillen zonder zich af te vragen wie de macht heeft.’

‘Men ging ervan uit dat studenten met een migratieachtergrond het moeilijk hadden omdat ze thuis een andere taal spraken’, herinnert hij zich. De oplossing was dus simpel: meer taallessen aanbieden. Maar taal was nooit het echte probleem. Het echte probleem was toegang, netwerken en hoe privileges werken. ‘Mensen die hier geboren zijn, zijn bevoorrecht,’ voegt hij eraan toe, ‘maar dat merken ze zelden’.

‘Diversifieer niet, dekoloniseer’, poneert Kanobana stellig. ‘Diversiteit is comfortabel. Het viert verschillen zonder zich af te vragen wie de macht heeft. Je kunt mensen van verschillende etnische afkomst in de kamer hebben, maar als die mensen niets willen veranderen en alles bij het oude blijft, dan is diversiteit slechts een mooie grafiek.’

Kanobana herinnert zich een veelzeggend moment over hoe academische hiërarchieën werken. ‘Ik was uitgenodigd voor een panel over “wokeness”. Er waren vier sprekers: twee mannen, twee vrouwen, allemaal gekleurd, behalve één witte mannelijke socioloog en een witte moderator.’

‘Wij waren daar om over onze gevoelens te praten en de witte man was daar om over theorie te praten. Ik weigerde die rol te spelen. Ik zei: “Ik ben hier niet om over mijn gevoelens te praten. Ik ben hier om te praten over kennis en over mijn begrip van hoe sociale ongelijkheid in stand wordt gehouden”. Maar ik moest daar echt voor vechten.’

Dat moment illustreerde voor Kanobana hoe racisme in de academische wereld in werkelijkheid werkt. ‘Het gaat niet om beledigingen. Het gaat erom wie serieus wordt genomen als denker en wie het voordeel van de twijfel krijgt.’

‘Dezelfde logica,’ zegt hij, ‘loopt als een rode draad door het curriculum. We onderwijzen Kant en Hegel alsof ze zwevende geesten waren, onaangetast door de wereld om hen heen. Maar ze schreven in koloniale tijden en hun denken werd daardoor gevormd’.

Wie mag lesgeven?

Als je een gebouw van een Belgische universiteit binnenloopt, valt meteen iets op. De professoren zijn overwegend witte mannen. Het schoonmaakpersoneel en het cafetariapersoneel zijn daarentegen vaker mensen van kleur. Het contrast is moeilijk te missen. 

‘De kantoren worden schoongemaakt door mensen van kleur die in dienst zijn van onderaannemers’, geeft Goddeeris toe. ‘Maar dit weerspiegelt natuurlijk een zeker onevenwichtigheid binnen de samenleving. Ook binnen de universiteit.’

Vandaag komt ongeveer 23% van het personeel van de KU Leuven uit een land buiten België. ‘Er is vooruitgang geboekt', erkent Goddeeris. ‘We zien dat er meer internationale professoren worden aangeworven, maar meestal uit westerse contexten.’

Op doctoraatsniveau vindt er ook verandering plaats. ‘Ik begeleid doctoraatsstudenten uit India en Congo’, vervolgt Goddeeris. ‘Ze hebben vaak meer begeleiding nodig omdat hun academische traject anders is. Veel van mijn collega's zijn bereid die ondersteuning te bieden. Er is dus vooruitgang, maar die gaat langzaam.’

Kanobana wijst op de structurele belemmeringen die deze trage vooruitgang veroorzaken: ‘Universiteiten klimmen op de wereldranglijst door koloniale structuren te reproduceren. Een systeem van publicatiehiërarchieën, overwerkte professoren en uitgebuite doctoraatsstudenten en postdoctorandi zit diep geworteld. Universiteiten handhaven het om als “wereldklasse” te worden beschouwd.’

Wat wordt er onderwezen?

Als de personeelsbezetting laat zien wie de macht heeft, laat het curriculum zien wiens kennis telt. Aan de Faculteit Letteren van de KU Leuven vindt een stille verschuiving plaats. Sommige professoren beginnen hun cursussen te herzien en voegen lezingen van niet-Europese auteurs toe. 

‘Studenten zeggen tegen professoren: “Uw cursus is te eurocentrisch”. Dat is nieuw en dat is belangrijk.’

‘Ik zie dat meer collega's vragen hoe ze andere perspectieven kunnen opnemen’, zegt Goddeeris. ‘Zelfs studenten eisen dat nu. Ze zeggen tegen professoren: “Uw cursus is te eurocentrisch”. Dat is nieuw en dat is belangrijk. Wanneer studenten dit in hun evaluaties vermelden, heeft dat invloed op promoties. Dus beginnen professoren er aandacht aan te besteden.'

Toch blijft de vooruitgang fragmentarisch en wordt ze eerder gedreven door individuele initiatieven dan door institutioneel beleid. Ook de universiteitsbibliotheken vertellen nog steeds een ander verhaal. Afgezien van kleine gebaren, zoals een postkoloniaal “boek van de maand” met een QR-code, blijven de boekenplanken gedomineerd door Europese en Noord-Amerikaanse auteurs.

Aan de VUB bouwt WeDecolonize aan een alternatief model. Hun dekoloniale bibliotheek is zowel een archief als een toevluchtsoord, een plek waar kennis collectief leeft. ‘Kennis is niet alleen stoffige boeken’, legt Al Share uit. ‘Het is een geleefde ervaring en uitwisseling tussen culturen. Daarom is de dekoloniale bibliotheek ook een ontmoetingsplaats en organiseren we er evenementen.’

Over mondiale partnerschappen

Dekolonisatie houdt niet op in het klaslokaal. Dezelfde machtsstructuren die bepalen wie lesgeeft en wat er wordt onderwezen, bepalen met welke buitenlandse universiteiten Belgische academici samenwerken.

Bij de VUB ziet WeDecolonize deze verbanden duidelijk. ‘Dezelfde systemen die Palestijnen onderdrukken, marginaliseren hier studenten van andere etnische afkomst’, zegt Ghassan Bardawil, student en bestuurslid van WeDecolonize. ‘Dekolonisatie betekent die verbanden blootleggen.’

Dat is de bedoeling van het studentenactivisme op de universiteiten, van de klimaatmarsen en van de Black Lives Matter-protesten. Studenten dringen er al lang bij universiteiten op aan om maatschappelijke onrechtvaardigheden aan te pakken. 

Vandaag confronteren diezelfde studenten de universiteiten met hun medeplichtigheid aan de genocide in Gaza. In het kantoor van professor Goddeeris loopt een dunne rode lijn over het raam. Het maakt deel uit van een stil protest om de genocide in Gaza te stoppen. Ik vroeg hem of dit een initiatief van de universiteit was. ‘Nee, het is optioneel. We kunnen allemaal een rode lijn krijgen op de vierde verdieping bij de secretaresse. De faculteit heeft ons uitgenodigd, maar niet de universiteit.’

Dat onderscheid is belangrijk. Studenten die op verschillende Belgische universiteiten kampeerden, eisten dat de institutionele banden met Israëlische universiteiten en bedrijven die betrokken zijn bij de genocide in Gaza zouden worden verbroken. De KU Leuven heeft de kampementen van haar terrein verwijderd, maar verbrak de institutionele banden niet.

‘We hebben hierover gedebatteerd binnen de faculteit. Sommige van mijn collega's werken samen met Israëlische wetenschappers die kritisch staan tegenover hun regering. Eén van hen moest zelfs Israël ontvluchten. Als we de banden verbreken, schaden we zijn positie. Maar als we ze behouden, steunen we instellingen die medeplichtig zijn aan genocide. Het is geen eenvoudige kwestie’, zegt Goddeeris.

Toch zijn de cijfers onthutsend. Volgens gegevens verzameld door het Academic Complicity-project werkt de KU Leuven samen aan 34 lopende projecten en 26 eerdere projecten met Israëlische partners, waaronder bedrijven die wapens leveren aan het Israëlische leger. De Universiteit Gent heeft 24 lopende projecten en 11 eerdere projecten. Ze beëindigde onlangs drie bilaterale samenwerkingsverbanden, maar zet anderen voort in bredere Europese kaders.

Rectoren beginnen stilaan te reageren. Petra De Sutter uit Gent beloofde alle samenwerkingen met Israëlische onderzoeksinstellingen snel te beëindigen. Séverine Vermeire van de KU Leuven benadrukte dat de KU Leuven geen instellingsbrede overeenkomsten en samenwerkingen met Israëlische partners meer ondersteunt. Maar projectgebonden overeenkomsten kunnen na ethische toetsing worden voortgezet.

Kanobana is sceptisch: ‘Als universiteiten zeggen dat ze de banden niet kunnen verbreken vanwege Europese contracten, verschuilen ze zich gewoon achter bureaucratie. Ze beweren dat het illegaal zou zijn en dat ze boetes zouden krijgen. Maar als regeringen Europese uitspraken over migratie negeren, maakt niemand zich daar druk om.’

Hij lacht cynisch. ‘Het is een dubbele moraal. Ik kan niet zeggen dat de universiteiten precies hetzelfde doen, of dat ze de wet soms overtreden. Maar het is duidelijk dat het slechts een argument is om zich achter te verschuilen.’

Bezuinigingen van de Vlaamse regering

Terwijl universiteiten beloven na te denken, bedreigen de bezuinigingen van de Vlaamse regering de disciplines die het meest betrokken zijn bij dekolonisatie. Kanobana reflecteert op hun impact op de dekolonisatie-inspanningen, met name bij het Antwerp Institute for Development Policy (IOB), een pionier op het gebied van dekolonisatie, die net al hun subsidies verloren.

‘Om de universiteit, haar geschiedenis en de mondiale positie van Europa te begrijpen, moet je het kolonialisme onderzoeken.’

‘Oproepen tot dekolonisatie komen vooral uit de geesteswetenschappen en sociale wetenschappen. Dat is logisch, want deze disciplines stellen vragen bij kennis, macht, ongelijkheid en koloniale erfenissen’, legt hij uit. ‘Om de universiteit, haar geschiedenis en de mondiale positie van Europa te begrijpen, moet je het kolonialisme onderzoeken. De geesteswetenschappen en sociale wetenschappen bieden de natuurlijke ruimte voor die zelfreflectie.’

Maar die ruimte voor reflectie wordt steeds kleiner. Uit een wetsontwerp dat door De Morgen is ingezien, blijkt dat het kabinet van minister van Financiën Jan Jambon (N-VA) van plan is de belastingvoordelen voor medewerkers in de geesteswetenschappen te verminderen, maar niet voor die in de toegepaste wetenschappen. 

De vraag van één miljoen 

Kan er vandaag daadwerkelijk een betekenisvolle dekolonisatie van de Belgische universiteiten plaatsvinden? ‘Er is verandering gaande, maar die verloopt traag’, antwoordt Goddeeris. ‘Vragen over de witte samenstelling van het personeel of de banden met het Zuiden kunnen niet van de ene op de andere dag worden opgelost.’

De projectcoördinator van WeDecolonize, Al Share, gelooft dat transformatie begint van onderuit. ‘Elke veilige ruimte, elk evenement, elke verbinding is belangrijk. Verandering komt van de basis.’

Voor Kanobana is het proces zowel broos als onvermijdelijk: 'Studenten hebben dit op de agenda gezet. Je hebt ook een rector nodig die bereid is om het huis op zijn kop te zetten, al is het maar voor een paar jaar. Ondertussen doe ik waar ik goed in ben: lesgeven. Ik blijf tonen hoe kennis, economie, menselijke relaties en ecologie allemaal met elkaar verbonden zijn.’