W.E.B. Du Bois, grondlegger van de burgerrechtenbeweging in de VS

Ik stel me een oude, grijze man voor, die met diepe gedachten zijn blik naar de horizon richt vanuit het beruchte kasteel van Elmina in Ghana. Weinigen hebben zoveel tijd van hun leven met zo’n passie en vastberadenheid gewijd aan burgerrechten in Amerika en de verzoening van een continent met zijn diaspora.

Het lijkt alsof hij zijn levenswerk wil vastleggen. Hij neemt zijn pen en laat die over een leeg blad papier glijden, klaar om te beginnen aan zijn grootste werk: de Encyclopedia Africana. Dit werk had zijn nalatenschap moeten definiëren, een kolossaal magnum opus waarmee hij de bijdrage van zwarte mensen aan onze geschiedenis wilde vastleggen. ‘Een volk zonder geheugen is een volk zonder toekomst’, zou hij kunnen zeggen.

Elke beschaving, elke natie, elk volk, draagt een verhaal in zich, een roman die het aan zichzelf vertelt om betekenis te vinden en zijn stempel te drukken op de loop van de wereldgeschiedenis. Voor William Edward Burghardt Du Bois, beter bekend als W.E.B. Du Bois, liep die geschiedenis van zijn geboorteplaats Boston over Berlijn, Londen, Manchester en uiteindelijk tot Accra, waar zijn droom werkelijkheid begon te worden in een onafhankelijk Ghana geleid door zijn protegé, Kwame Nkrumah.

Stappen vooruit en weer achteruit

W.E.B. Du Bois werd geboren drie jaar na de afschaffing van de slavernij en het einde van de Amerikaanse Burgeroorlog, op 23 februari 1868, in Great Barrington, Massachusetts. Hij wordt beschouwd als een van de briljantste intellectuelen van zijn generatie en een van de meest invloedrijke voorvechters van burgerrechten in de Verenigde Staten in de 19de en 20ste eeuw, na de Reconstructie (1865-1877), de periode na de Burgeroorlog.

Het einde van de 19de eeuw was een tijd van grote hoop voor zwarte Amerikanen. Voor het eerst kregen zij stemrecht, toegang tot onderwijs en de mogelijkheid om politieke functies te bekleden.

Het is belangrijk om die periode te begrijpen, want ze was fundamenteel bepalend in de verhoudingen tussen zwart en wit in Amerika. Het was een tijd van grote hoop voor zwarte Amerikanen. Voor het eerst kregen zij stemrecht, toegang tot onderwijs en de mogelijkheid om politieke functies te bekleden, met pioniers zoals senatoren Hiram Revels, Blanche K. Bruce en 14 volksvertegenwoordigers, waaronder Joseph Rainey en John Roy Lynch. Het was een ongezien momentum na eeuwen van slavernij.

Maar de vooruitgang was van korte duur. Het racisme was te diep verankerd in de maatschappij en velen, zelfs in het progressieve noorden van de VS, waren niet opgezet met de nieuwe verworven rechten van zwarte mensen. In het zuiden, waar veel zwarten woonden en in sommige delen zelfs de meerderheid vormden, leidden deze massale mobilisatie en bewustwording van de kansen die dit bijzondere moment bood tot een unieke situatie. Zo stemden zij de twee zwarte senatoren en 14 andere zwarte politici in het House of Representatives en bekleedden ongeveer 2000 zwarten een functie bij de overheid.

Tijdens de hoogtepunten van deze politieke en sociale emancipatorische golf was de meerderheid van de blanke politici het erover eens dat alle progressieve wetten teruggeschroefd moesten worden en dat er een einde gemaakt moest worden aan de Reconstructie en het gelijkerechtenbeleid.

Het Compromis van 1877, een ongeschreven politiek akkoord waardoor de segregationistische Democraat Rutherford Hayes tot president verkozen kon worden, maakte een einde aan de Reconstructie. Om de steun van zuidelijke Democraten voor zijn presidentschap te winnen, schrapte Hayes alle maatregelen voor integratie en gelijke rechten. Ook haalde hij de federale troepen weg die in de zuidelijke staten voor de veiligheid van zwarten instonden. Zo werden twaalf jaar van hoop en vooruitgang voor zwarte Amerikanen volledig tenietgedaan.

De slavernij bleef wel afgeschaft. Maar de segregatiewetten (beter bekend als Jim Crow-wetten) kwamen tot stand, met alle gevolgen van dien. Ze verplichtten bijvoorbeeld de scheiding van zwarte en blanke Amerikanen op school en op openbaar vervoer.

Make America Great Again

Het doet denken aan de VS vandaag, waar conservatieven alle progressieve maatregelen, zoals recent nog het diversiteits- en inclusiebeleid, willen terugdraaien omdat ze volgens hen bedreigend zouden zijn. De geschiedenis lijkt zich te herhalen, zeker met de opkomst van figuren als Donald Trump en zijn Make America Great Again-beweging (MAGA). Het vertoont enkele interessante gelijkenissen met de haat en de politiek van uitsluiting die gevoerd werd tijdens de Reconstructie.

Extreemrechtse bewegingen richten ook vandaag de angsten op de voorspelling dat minderheden samen spoedig een meerderheid zouden vormen.

Na de verkiezing van Barack Obama in 2008 kwam de Tea Party-beweging op, en dat markeerde het begin van een nieuwe, verhardende tegenstand. Deze groep flirtte openlijk met denigrerende taal en persoonlijke aanvallen, tegen Obama én tegen first lady Michelle. Pijnlijk voorbeeld zijn de protestborden waarop Michelle Obama als een gorilla werd afgebeeld, tekenend voor de racistische ondertoon die steeds meer de overhand kreeg.

Die ondertoon wordt in de VS versterkt door een demografische verschuiving in de grote steden en sommige staten, die majority-minority werden: plaatsen waar de meerderheid van de inwoners een migratieachtergrond heeft. Extreemrechtse bewegingen stellen zo’n verschuivingen voor als een bedreiging voor de “ware Amerikaanse identiteit”. De angsten zijn daarbij gericht op de voorspelling dat minderheden samen spoedig een meerderheid zouden vormen, waardoor de blanke bevolking volgens sommige conservatieve commentatoren haar dominante positie zou verliezen.

Dit discours legde de voedingsbodem voor nog radicalere bewegingen die bekendstaan onder de noemer Alt-right (een afkorting voor alternative right, alternatief rechts). De opkomst van die beweging gaf een nieuw, grimmiger gezicht aan de tegenstand. Alt-right bracht verschillende extreemrechtse groeperingen samen, waaronder de Ku Klux Klan zelf.

Onder het mom van “cultureel behoud” speelt ze in op oude racistische reflexen en angsten, zoals de angst om controle te verliezen. De witte Amerikaanse midden- en arbeidersklasse werd actief opgezet tegen minderheden en migranten. Net zoals tijdens de Reconstructie, toen zwarte politici werden afgeschilderd als incompetent, ongeschikt en gevaarlijk voor de “echte Amerikaanse waarden”, maar vandaag zijn het migranten, progressieven en alle maatregelen die inclusie bevorderden. Donald Trump heeft zijn politieke invloed te danken aan die onderstroom.

De beweging die volgde, slaagde er niet alleen in om haar wortels stevig in de Amerikaanse politiek te planten, maar gaf ook kracht aan extreemrechtse bewegingen in Europa met als gemeenschappelijke kenmerken het benadrukken van identiteitspolitiek, de angst voor migranten, en het herhalen van een nostalgisch ideaal dat diep geworteld was in een exclusieve, vaak racistische, kijk op de samenleving.

Het is ook gedeeltelijk tegen deze achtergrond van reconstructie, Jim Crow-wetten en segregatie dat we ook de huidige Amerikaanse samenleving en gevechten die daarin geleverd worden kunnen lezen, maar ook het leven en werk van W.E.B. Du Bois moeten begrijpen. Het maakt zijn werk en zijn strijd nog actueler dan ooit. Het draagvlak van de Trump-regering en haar verhouding met bepaalde thema’s zoals migratie en kameraadschap met figuren zoals Steve Bannon, Elon Musk en Meloni zijn veelzeggend.

Academicus voor burgerrechten

Op het einde van de Reconstructie was de jonge Du Bois nog een schooljongen. Hij werd al snel erkend als een briljant leerling en studeerde verder aan de Fisk University in Tennessee. Daar maakte hij voor het eerst kennis met de harde realiteit van segregatie en racisme in het Zuiden van de VS, toen hij met eigen ogen zwarte man gelyncht zag worden. Deze ervaring opende zijn ogen voor de diepe ongelijkheden waarmee zwarte Amerikanen werden geconfronteerd, en ze voedde zijn vastberadenheid om zich hiertegen te engageren.

Na zijn studies aan verschillende Amerikaanse universiteiten ging Du Bois ook studeren aan de prestigieuze Friedrich-Wilhelm Universiteit in Berlijn. Daar kwam hij in contact met toekomstige grote denkers, zoals socioloog Max Weber. Dit verblijf zou een blijvende invloed hebben op zijn globale denken en wereldwijde visie op een strijd voor raciale gelijkheid en tegen het kolonialisme.

Bij zijn terugkeer in de VS behaalde hij als eerste Afro-Amerikaan een doctoraat. Hij ging aan de slag als academicus en zette zich op die manier in voor de burgerrechten, onder andere met The Philadelphia Negro (1899), een baanbrekende sociologische studie over structurele ongelijkheden en hun impact op de zwarte gemeenschap in Philadelphia.

Du Bois besloot niet alleen te wachten op politieke wil van de heersende elite, maar om gelijkgezinden te mobiliseren en de strijd aan te voeren.

Toen hij les gaf in Atlanta, organiseerde hij debatten en conferenties, The Atlanta Conferences. Tijdens deze periode werd hij opgemerkt door de Trinidadiaanse advocaat en activist, Henry Sylvester Williams, die hem uitnodigde om deel te nemen aan een pan-Afrikaanse conferentie op 25 juli in Londen in 1900. Daar zou hij een memorabele toespraak doen met de titel The problem of the 20th century is the problem of the color line.

Op deze conferentie waren verschillende vrouwen en mannen aanwezig: academici (bijvoorbeeld Charlotte Maxeke, de eerste zwarte universitaire van Zuid-Afrika), journalisten, dominees, auteurs, antikoloniale activisten en tal van anderen. Tijdens deze conferentie stelde W.E.B. Du Bois een memorandum op gericht aan wereldleiders, Adress to the World Nations, met duidelijke speerpunten zoals: racisme en raciale stereotypen verwerpen en een unanieme veroordeling van het kolonialisme overal ter wereld.

Du Bois besloot daarop niet alleen te wachten op politieke wil van de heersende elite, maar om gelijkgezinden te mobiliseren en de strijd aan te voeren. In 1905 richtte hij de Niagara Movement op, waarin hij intellectuelen en activisten samenbracht. De speerpunten van de beweging waren: afschaffing van de Jim Crow-wetten, sociale en politieke gelijkheid en universele burgerrechten.

Du Bois was voor een radicale bestrijding van racisme en segregaties die hiervan voortvloeiden en daarom kritisch tegen de aanpak van Booker T. Washington, de belangrijkste en machtigste zwart-Amerikaanse leider in die periode, die tegen elke vorm van activisme was en zijn focus had gelegd op onderwijs en economische vooruitgang in samenwerking met de staat.

Na het ontbinden van de Niagara Movement zou hij in 1905 met enkele voormalige leden van die beweging de grootste burgerrechtenorganisatie in de VS oprichten: de National Association for the Advancement of Colored People (NAACP). Hij werd zeer actief in de organisatie als hoofdredacteur van de beroemde NAACP-krant The Crisis. Hij gebruikte dit platform om verschillende stemmen zichtbaar te maken en hiermee ook de massa's te mobiliseren, te sensibiliseren en te onderwijzen rond alle problematieken waarmee ze geconfronteerd werden. Langston Hughes bijvoorbeeld, spilfiguur van de Harlem Renaissance,  zou dankzij deze krant bekend raken als dichter bij een zeer groot publiek.

We read The Crisis each month not just for the news, but to feel the strength of Dr. Du Bois’s voice— a voice that spoke for us all.  (activist en schrijver Langston Hughes)

Solidariteit tussen Afrikanen

Du Bois combineerde zijn lokale met een globale strijd. In zijn zoektocht naar bondgenoten heeft hij zich soms vergist, zoals bij de bekende Amerikaanse president Woodrow Wilson. Hij steunde diens campagne voor het presidentschap, maar na diens verkiezing in 1912 kwam de zeer grote desillusie. ‘President Wilson heeft ervoor gekozen om van zijn regeerperiode een van de meest donkere en meest beschamende tijdperken te maken in de geschiedenis van de Amerikaanse politiek voor the Negro people’, schreef hij in The Crisis.

Wilson pleitte internationaal wel voor zelfbeschikking van volkeren, maar ontzegde Afro-Amerikanen en andere minderheden dezelfde rechten in de Verenigde Staten. Zijn binnenlandse beleid legitimeerde segregatie en versterkte witte suprematie. ‘Het is moeilijk om de tragedie en het verraad van president Woodrow Wilson te overschatten. Geen president vóór hem heeft de Negro zo opzettelijk en volledig verraden’, schreef Du Bois daarover in The Crisis.

Ondertussen kwam in Harlem, New York, een nieuwe speler op het toneel die de zwarte massa's op een ongezien wijze zou mobiliseren, met miljoenen aanhangers. De Jamaicaanse prediker en zakenman Marcus Garvey was vanaf de laatste jaren van WOI aanwezig, zichtbaar en liet niemand onverschillig, ook Du Bois niet. Harvey was een belangrijk figuur in de emancipatie van zwarte mensen en het pan-Afrikanisme, de ideologie die eenheid en solidariteit tussen Afrikaanse volkeren nastreeft.

Du Bois' intellectuele invloed en praktische betrokkenheid waren cruciaal voo het bevorderen van solidariteit tussen Afrikanen over de hele wereld.

Du Bois zag Harvey als gevaarlijk voor de burgerrechten in de VS. Hij pleitte zelf voor integratie van zwarten in de Amerikaanse samenleving, terwijl Garvey de voorkeur gaf aan afscheiding, separatisme en terugkeer naar Afrika. Bij zijn aankomst in de Verenigde Staten in 1916 richtte Harvey de Universal Negro Improvement Association (UNIA) op, waarin hij pleitte voor terugkeer naar Afrika, zwarte trots en economische autonomie.

Oud-VS-president Joe Biden zou overigens net voor zijn vertrek uit het ambt, begin dit jaar, een pardon uitvaardigen voor Garvey. Dat zuiverde zijn naam van alle beschuldigingen van fraude die hem honderd jaar geleden zijn fortuin en reputatie hebben gekost.

Ook W.E.B. Du Bois wordt ook beschouwd als een van de grondleggers van het moderne pan-Afrikanisme. Zijn intellectuele invloed en praktische betrokkenheid waren cruciaal bij het organiseren van de eerste Pan-Afrikaanse Congressen en het bevorderen van solidariteit tussen Afrikanen over de hele wereld.

Deze ideologie heeft sinds de onafhankelijkheidsgolf een bewogen traject afgelegd. Van de creatie van de Afrikaanse Unie over Patrice Lumumba’s vurige pleidooien voor een verenigd Congo tot Thomas Sankara’s revolutionaire visie op een autonoom Afrika hebben verschillende leiders het pan-Afrikanisme omarmd. Elke generatie gaf er een eigen interpretatie aan, met vallen en opstaan. Vandaag is hij levendiger dan ooit bij een zeer grote deel van de Afrikanen en in de diaspora’s, en het is niet weg te denken uit het Afrikaanse politieke landschap.

Tegenwerking door Amerikaanse overheid

Na de Tweede Wereldoorlog, Du Bois is dan al een zeventiger, richtte hij zijn aandacht op het beïnvloeden van het Amerikaanse beleid ten aanzien van het kolonialisme. Hij lobbyde voor de erkenning van het recht op zelfbeschikking voor Afrikaanse en Aziatische volkeren. Du Bois drong in 1945 bij de oprichting van de Verenigde Naties in San Francisco op aan bij de Amerikaanse regering en andere regeringen, die hij aanschreef via memoranda, om een leidende rol te spelen in het beëindigen van de koloniale overheersing.