David Van Reybrouck: ‘Er wordt niets gedaan om ons roofzuchtige economische systeem aan te pakken’

We hebben wel al de nodige begrippen om het over die aardecrisis te hebben: klimaatverandering, de biodiversiteitscrisis, de verzuring van de oceanen. Maar, waarschuwt Andri Snaer Magnason, we hebben eigenlijk geen idee van de omvang van de problemen die we ermee benoemen.

David Van Reybrouck: ‘Het lijkt me al cruciaal dat we de aardecrisis niet herleiden tot de klimaatopwarming. Dat we niet in de val van het CO2-reductionisme trappen. Want zélfs als we er onverwacht toch in zouden slagen om de komende tien jaar de CO2-uitstoot snel en wezenlijk te verminderen en zelfs als we met geo-engineering het teveel uit de atmosfeer zouden kunnen halen, dan nog zou een ongeremde economie ons regelrecht naar een kapotte aarde kunnen voeren.’

‘De dramatische achteruitgang van de biodiversiteit of de uitputting van natuurlijke rijkdommen en ecosystemen stoppen niet als we fossiele brandstoffen vervangen door hernieuwbare. Er is meer nodig.’

‘Het beste model om onze aardepolitiek te oriënteren, is het model van Röckström: de grenzen van het aardsysteem. Er werden negen grenzen omschreven, waarvan er intussen maar liefst zeven ernstig overschreden zijn. Zeven! Die planetaire grenzen verwijzen niet alleen naar klimaatopwarming, maar ook naar bijvoorbeeld de dramatische toename van “forever chemicals” in alle uithoeken van het milieu en van ons lichaam.’

En toch laten we dat gebeuren.

David Van Reybrouck: ‘Er wordt niets gedaan om ons roofzuchtige economische systeem aan te pakken. En dat gaat niet enkel over consumptie, maar ook over productie en ontginning. Het roven en uitputten van natuurlijke rijkdommen, dat zijn wortels heeft in de koloniale uitbuiting van het Globale Zuiden, breidt zich de komende decennia uit richting maan en Mars.’

‘Begin juni alleen al zijn er twee pogingen geweest om een maanlanding uit te voeren, een door een Amerikaanse onderneming, een door een Japans bedrijf. Voor de komende jaren staan nu al honderden missies naar de maan gepland.’

‘Er worden mogelijkheden onderzocht om mineralen en meer bepaald “zeldzame-maan-mineralen” te ontginnen. Er wordt onderzocht of er zonnecentrales opgezet kunnen worden. We staan met het huidige laatkapitalisme voor de herhaling van de geografische expansie die het vroege kapitalisme nodig had om te groeien.’

‘De koloniale bezetting wordt vervangen door de kolonisatie van de ruimte, die letterlijk niemand en iedereen toebehoort. En dus toevalt aan de eerste die bezit kan claimen.’

De meest onmiddellijke expansie van het kapitalisme mikt niet op de maan, maar op de diepzee.

David Van Reybrouck: ‘Waar dat het meest zichtbaar wordt, is in Noorwegen. Het land gaat prat op zijn duurzame investeringen en hernieuwbare energie. De Noren slaagden erin om een VN-akkoord te krijgen voor de uitbreiding van hun continental shelve: de oceaanbodem die beschouwd wordt als het verlengde van het nationale grondgebied.’

‘Dat onderzeese grondgebied loopt nu bijna tot IJsland en Groenland. Een grondgebied ter grootte van Groot-Brittannië is intussen opengesteld voor exploratie van die oceaanbodem, op zoek naar de grondstoffen zoals mangaanknollen en sulfidekorsten, die daar al millennia opgeslagen liggen.’

‘Het argument is dat die exploratie en later wellicht exploitatie van de oceaanbodem onder Noors toezicht veel duurzamer zullen verlopen dan elders. Het zou ons minder afhankelijk maken van Rusland en China, en minder Congolese kinderen in de mijnen jagen. Maar dat die plannen uitlopen op de verstoring en wellicht verwoesting van de laatste echt wilde gebieden op de planeet, houdt zelfs een “groen” land als Noorwegen niet tegen.’

‘Het kapitalisme verschuilt zich achter het argument dat de keuzes en behoeften van de consument de richting aangeven waarin de wereld moet gaan.’

Die grondstoffen en mineralen hebben we zowel voor de digitale communicatie als voor de energietransitie nodig. Ze moeten dus ergens vandaan komen. Misschien is de diepzee of de maan nog het minst slechte idee?

David Van Reybrouck: ‘Je gebruikt dan het argument waarachter het kapitalisme zich altijd verschuilt: dat de keuzes en behoeften van de consument de richting aangeven waarin de wereld moet gaan. Als je burgers samenbrengt en hen laat meespreken, krijg je vaak veel verstandigere voorstellen.’

‘Er is bijvoorbeeld onderzoek gedaan dat de voorstellen van burgerberaden (of een burgerforum, dat adviezen over politiek beleid formuleert, red.) over klimaat in een aantal Europese landen vergelijkt met de klimaatvoorstellen of beleidsmaatregelen van hun respectievelijke regeringen. Daaruit blijkt dat politici vaak de consumenten willen bedienen, terwijl burgers het collectieve belang en de noden van toekomstige generaties veel ernstiger nemen.’

‘Regeringen praten over mitigatie en adaptatie. Burgerberaden komen veel duidelijker op voor een economie van het genoeg én voor duidelijke regulering. Burgers zien dat er actie nodig is om een echte klimaatcrisis te voorkomen, maar ze beseffen dat ze daar individueel niet aan toe komen. Ze vragen de overheid daarom om tussen te komen.’

‘Vergelijk het met pensioenen. Iedereen weet dat je geld opzij moet leggen voor je oude dag, maar de meesten van ons slagen daar niet in. Daarom begon de overheid ooit beslag te leggen op een flink deel van ons loon: ze houdt je geld bij voor later en keert het dan in maandelijkse schijven uit.’

‘De uitdaging van vandaag is nog groter, want we weten dat we nu onze consumptie moeten matigen om de toekomstige generaties een leefbare aarde na te laten. Weinig mensen kunnen die matiging individueel opbrengen in een maatschappij die voortdurend groeiende consumptie genormaliseerd heeft. Dus moeten we rekenen op verstandig overheidsbeleid om ons te helpen onze innerlijke Amish te herontdekken. De Amish leefden, zoals je weet, sober en gelukkig.’

‘Om op je vraag te antwoorden: moeten we de laatste ongerepte plek op aarde kapotmaken opdat nog meer mensen schandalig goedkope T-shirts kunnen kopen die vervolgens eenmaal of zelfs helemaal niet gedragen worden?’

‘Opdat nog meer jongeren nog meer uren per dag kunnen kijken naar andere jongeren die foute schoonheidsidealen verkopen via coole video’s? Om nog meer ondersteuning te bieden aan technologie die het geloof in feiten en in democratisch overleg kapotmaakt?’

‘Want laten we wel wezen, die zeldzame-aarde-mineralen dienen niet enkel om windturbines op zee te laten draaien.’

Al zie ik China nog niet snel inzetten op de burgerberaden die u zo nauw aan het hart liggen.

David Van Reybrouck: ‘Vergis je niet. China heeft tal van burgerraden georganiseerd op stedelijk niveau. James Fishkin, de Amerikaanse politicoloog die veel geschreven heeft over het betrekken van de stem van burgers in de democratie, schreef al in 2010 over Deliberation in an Unlikely Place.’

‘Chinezen besturen pragmatisch maar willen wel de controle behouden. Het mag dus niet te snel gaan. Het mag niet ontsporen. Maar ze willen wel graag weten wat de burgers ervan denken, in elk geval voor de stadsplanning. De mensen die in China op hoog niveau het beleid bepalen, zijn over het algemeen heel bekwaam, maar hun technocratie kan enkel bestaan dankzij structurele repressie.’

Hoe maken we plannen voor een toekomst die we ons nauwelijks kunnen voorstellen?

David Van Reybrouck: ‘De kans dat er de komende twintig, dertig jaar grondige verschuivingen zullen plaatsvinden in mondiale machtsverhoudingen en mondiale beslissingsprocessen is groot. Maar hoe dat zal gaan, welke schokken welke processen in gang zullen zetten, dat is vandaag moeilijk te voorzien.’

‘Kijk naar de EU en de manier waarop de Unie onder druk van externe schokken tot beslissingen kan komen die eerder onbespreekbaar waren. De migratiecrisis, de financiële crisis, de coronacrisis, de Russische inval in Oekraïne, de komst van Trump... leidden allemaal tot meer bevoegdheden voor de EU, en volgens de Eurobarometer leidt dat ook nog eens tot een groeiend vertrouwen van de burger in die EU.’

‘De klimaatcrisissen zullen ook leiden tot een verhuizing van de macht, om een begrip van Luc Huyse te lenen, naar een mondiaal niveau dat voorlopig nog niet echt bestaat. Toen Kant op het einde van de 18de eeuw stelde dat eeuwige vrede maar mogelijk zou zijn als er een federatie van vrije staten kwam, was dat volstrekt utopisch. Vandaag vinden we de Verenigde Naties vanzelfsprekend.’

‘Dat is nog niet de federatie waar Kant aan dacht, maar wel een hele grote stap in die richting. En de EU, de Afrikaanse Unie, de ASEAN (Association of South East Asian Nations): ze bouwen allemaal op datzelfde idee.’

‘De klimaatcrisissen die op ons afkomen zullen veel menselijke ellende veroorzaken en onvoorziene schokken teweegbrengen, maar misschien maken ze een planetair beleid mogelijk dat nu nog ondenkbaar is.’

Op het einde van De wereld en de aarde schrijft u: ‘Meer dan we misschien beseffen, zijn we al opgeschoven van het tijdperk van de verlichting naar een tijdperk van “vervlechting”’. Moeten we de verlichting achter ons laten?

David Van Reybrouck: ‘Neen, dat vind ik niet. Ik deel de haat voor de 18de eeuw niet. Ik vind ook niet dat we vandaag een groene of een rode kaart aan het verleden moeten geven. Er zijn ongelooflijke ideeën ontwikkeld en geformuleerd in die periode, en daar zijn we nog steeds schatplichtig aan.’

‘We zouden er beter aan doen die ideeën verder te ontwikkelen voor de huidige uitdagingen. Kants eeuwige vrede werd gedacht vanuit de jonge natiestaten, maar vandaag moeten we vrede herdefiniëren zodat niet alleen mensen en hun staten, maar ook de rest van de levende natuur en de planeet er deel van uitmaken.’

U zegt niet: de rest van de schepping.

David Van Reybrouck: ‘Neen, dat is me te religieus. Ik ben eerder gecharmeerd door een benadering als die van David Abram, met zijn concept more than human of de Franse antropoloog Philippe Descola die het niet meer over de natuur heeft, maar over le vivant.’

‘Als ik het boekje afsluit met de stelling: “Het is tijd voor planetair denken”, dan is dat ook een opdracht aan mezelf. Want ook ik zoek ruimte binnen een humanistisch denken voor de planetaire zorgen en uitdagingen. Zelfs wie opkomt voor rechten voor de natuur of pleit voor het vertegenwoordigen van de stemmen van de natuur, blijft vaak steken in een manier van denken die de mens vanzelfsprekend centraal stelt.’

’Ecocide zou opgenomen moeten worden in het Verdrag van Rome als een ernstig internationaal misdrijf.’

‘We moeten onze visie op de mens als autonoom heerser corrigeren, zodat er een einde komt aan de strikte en hiërarchische scheiding tussen mens en natuur, maar ook die tussen man en vrouw, lichaam en geest, wit en zwart, het Westen en de rest. De opdracht waarvoor wij staan is een einde te stellen aan het grootste geweld, namelijk dat van de mens tegen de aarde.’

Wat is er daarvoor nodig?

David Van Reybrouck: ‘Om te beginnen zou ecocide opgenomen moeten worden in het Verdrag van Rome als een ernstig internationaal misdrijf, waardoor het Internationaal Strafhof ook de bevoegdheid zou krijgen om klachten daarover te behandelen. Een tweede stap kan zijn het verlenen van rechten aan ecosystemen, zoals al gebeurde op verschillende plaatsen in Latijns-Amerika en in Spanje voor de Mar Menor lagune.’

‘Dat lijkt nog een vreemde gedachte, maar hoe lang waren rechten voor vrouwen ondenkbaar? Ook firma’s kregen pas eind 19de eeuw een rechtspositie. Vervolgens stelt zich natuurlijk de vraag hoe we dat “meer dan menselijke”, dat “levende” kunnen vertegenwoordigen in besluitvormingsprocessen. Daar hebben we voorlopig geen goed antwoord op. In Nederland werd de Ambassade van de Noordzee opgericht. Dat lijkt me wel een interessant initiatief in dit verband.’

De “vervlechting” waarnaar u verlangt gaat verder dan verbinding tussen mensen, het is een proces waarin de aarde en de wereld weer één gemaakt worden?

David Van Reybrouck: ‘Absoluut. De mens is maar één soort op deze ene aardbol. We zijn zo’n succesvolle soort dat we ons enorm hebben voortgeplant én altijd nieuwe oplossingen voor voedsel en energie gevonden hebben. Met als gevolg dat we nu met zovelen zijn en zo veel grondstoffen gebruiken dat we regelrecht op de uitputting van de planeet afstevenen.’