‘Wanneer Trump “Drill, baby, drill!” brult, zeg ik: “Adem diep in en blijf kalm”’

Het was de warmste 21 maart sinds de metingen in ons land. Uitgerekend op die dag mocht Christiana Figueres aan de UGent een eredoctoraat in ontvangst nemen voor haar volgehouden klimaatdiplomatie. Van 2010 tot 2016 stond zij aan het hoofd van het VN-secretariaat voor de Klimaatconventie, het UNFCCC (United Nations Framework Convention on Climate Change).

Figueres was een van de architecten van het historische Akkoord van Parijs dat in december 2015 werd ondertekend. Landen spraken toen af om de opwarming van de aarde niet boven de 1,5°C te doen stijgen en om tegen 2030 de broeikasgasemissies met 43% te reduceren.

Die eerste grens hebben we vorig jaar al overschreden, en voor het reduceren van de broeikasgassen hebben we nog vijf jaar. Dan eindigt het gelegenheidsmoment om het ergste onheil af te wenden, waarschuwt Figueres.

Het Akkoord van Parijs kwam er op een bijzonder moment. Op de vooravond van de klimaattop werd de Franse hoofdstad opgeschud door een aantal terroristische aanslagen, onder meer op het Bataclan-theater. Parijs was een belegerde stad, in de greep van angst, met overal politietoezicht.

Zes jaar eerder, in 2009, was er de beschamende mislukking van de klimaattop in Kopenhagen geweest. Het leek wel of men met de goedkeuring van het Akkoord van Parijs de noodzaak voelde om een positief signaal te geven aan de wereld. Maar los daarvan was het akkoord vooral het resultaat van een intens voorbereidingsproces.

Wat waren de stapstenen om tot dit historische akkoord te komen?

Christiana Figueres: ‘Heel wat factoren hebben bijgedragen aan het succes. Heel belangrijk was dat de Verenigde Staten onder Barack Obama en China onder Xi Jinping toen een goede relatie hadden ontwikkeld over de aanpak van het klimaatprobleem. Over veel thema’s waren de twee staatsleiders het niet eens, maar wel over de aanpak van dit probleem, omdat het in hun wederzijdse belang was. Tegen de top in Parijs hadden beide landen al vier bilaterale akkoorden over klimaatbeleid ondertekend die het fundament vormden voor een akkoord tussen het mondiale Noorden en Zuiden.’

‘Een tweede belangrijk element was dat er toen al duidelijke indicaties waren dat emissiereducerende technologieën in de toekomst effectief de fossiele brandstoffen zouden kunnen vervangen. Concrete bewijzen hadden we toen nog niet, vandaag hebben we die wel.’

‘Het derde, en voor mij belangrijkste, element voor het succes in Parijs was het vertrouwen dat was opgebouwd in de vijf jaar tussen de mislukking van de klimaattop van Kopenhagen in 2009 en die van 2015 in Parijs. In Kopenhagen zag je echt de vernieling van een multilateraal proces waarbij iedereen het vertrouwen in iedereen had verloren.’

‘Na die pijnlijke ervaring is er een gezamenlijke inspanning geleverd om dat vertrouwen weer op te bouwen: tussen de landen onderling, tussen de regeringen en het VN-secretariaat en tussen de externe belanghebbenden verbonden met dit proces. Het was een toegewijd, overtuigend en geduldig proces van vijf jaar.’

Wíe daar zit, doet ertoe?

Christiana Figueres: ‘Heel zeker. Mensen doen ertoe. Je kan niet onderhandelen als er geen vertrouwen is in de mensen. Succesvolle onderhandelingen gebeuren tussen mensen, niet tussen regeringen. Mensen vertegenwoordigen hun regering, maar uiteindelijk gaat het over een gesprek van mens tot mens.’

De leidende rol van Europa

Sinds dat historische moment hebben de VS zich tweemaal teruggetrokken uit het Klimaatakkoord van Parijs. Ze willen opnieuw een hoogconjunctuur voor olie- en gaswinning op gang brengen. Intussen worden alle warmterecords gebroken. Je kan moeilijk zeggen dat we op de goede weg zijn.

Christiana Figueres: ‘Ik ben het daar niet mee eens. We zagen de afgelopen tien jaar inderdaad twee keer Trump aantreden als president van de Verenigde Staten, maar vorig jaar investeerden we op wereldvlak 1850 miljard euro in hernieuwbare energie en slechts 925 miljard euro in fossiele brandstoffen. Dat is een heel concreet cijfer, en zo zijn er heel wat die aantonen dat die technologieën competitief zijn en de concurrentie op de markt aan het winnen zijn.’

‘Het politieke krachtenspel is een heel andere kwestie. Dat draait dol, vooral in de VS. Maar de markt- en efficiëntieprestaties van hernieuwbare energie en schone technologieën zijn hoopvol en zijn te verklaren door het Parijs-effect. Dat akkoord was een sterk signaal dat er een wereldwijd engagement was om in de globale economie de CO₂-uitstoot naar beneden te brengen en het gebruik van fossiele brandstoffen uit te faseren. Naarmate de investeringen groeiden, werden de technologieën ook efficiënter, goedkoper en betrouwbaarder. De politieke realiteit is één ding, de evolutie in investeringen en technologie een ander.’

U verwacht niet veel meer van het engagement van de politiek?

Christiana Figueres: ‘Politiek is cyclisch. Maar in de technologie zie je een volgehouden tendens om de oude technologieën definitief te vervangen. Het is vergelijkbaar met de mobiele telefonie die het gehaald heeft van vaste telefoonlijnen. Niemand heeft politiek verordend dat we vanaf nu mobiele telefoons zullen gebruiken. De technologie is zo superieur dat we ons vanzelf in die richting bewegen.’

‘Op dezelfde manier zien we de superioriteit van hernieuwbare energie. Uiteraard moeten die technologieën gestimuleerd en geschraagd worden door bepaald beleid en door de nodige investeringen, omdat ze zich nog in een vroeg ontwikkelingsstadium bevinden. Maar ze gaan dominant worden omdat ze veel beter zijn. Batterijen voor elektrische wagens hebben vandaag tien keer minder lithium nodig en gaan al veel langer mee dan tien jaar geleden. Politiek is daarbij belangrijk maar niet bepalend.’

Europa wierp zich jarenlang op als leider in klimaatbeleid. Zijn we die leidende rol niet kwijtgespeeld?

Christiana Figueres: ‘Niet alleen Europa staat vandaag zwakker in dit internationale proces. Sinds het Akkoord van Parijs zijn de meeste regeringen hun enthousiasme of hun motivatie om leiderschap op te nemen kwijt. Tien jaar geleden lag dat echt bij overheden en hinkte de bedrijfswereld achterop.’

‘Vandaag zien we het omgekeerde: investeerders en bedrijven nemen de leiding en regeringen komen achteraan. De bedrijfswereld investeert voor de lange termijn, niet voor vier jaar. En het akkoord van Parijs gaf daarvoor een duidelijk signaal. Misschien keert de verhouding politiek/bedrijfswereld over enkele jaren weer om.’

Brengt Trump met zijn ‘Drill, baby, drill’ dat proces dan niet uit koers?

Christiana Figueres: ‘Ik denk het niet. Er zijn grenzen aan wat de markt aankan. De VS zijn vandaag al de grootste exporteur van natuurlijk gas. Wanneer Trump “Drill, baby, drill brult”, zeg ik: “breath, baby, breath” (adem diep en blijf kalm, red.). De olie-industrie in de VS zit aan een grens, de olievelden raken uitgeput. Olie- en gasvelden vertonen jaarlijks een daling van 6% in opbrengst.’

‘Het heeft niet zoveel zin voor die bedrijven om daar nog zelf te exploreren en te exploiteren. Ze moeten ofwel dieper boren ofwel nieuwe velden ontdekken. Dat betekent constant investeren en op zoek gaan naar nieuwe grondstoffen die dan ook nog rendabel moeten kunnen geëxploiteerd worden. Aangezien hernieuwbare energie vandaag competitief is, is er voor de olie- en gassector een natuurlijk plafond voor wat ze kunnen investeren. Vandaag overschrijden ze dat plafond omdat ze vechten voor hun overleven. Trump spreekt vanuit onwetendheid, zonder kennis van de realiteit.’

De vraag die telkens weer voor verhitte discussies zorgt op elke klimaatconferentie is of er wel een oplossing voor het klimaatprobleem gevonden kan worden binnen het kapitalistisch systeem. Het is net het kapitalistische, industriële model dat het probleem heeft veroorzaakt.

Christiana Figueres: ‘Het kapitalisme zal het klimaatprobleem niet oplossen. Het meest dringende is de uitstoot van broeikasgassen naar beneden brengen. Die moet tegen 2030 halveren. Tegen dan hebben we het kapitalistisch systeem niet vervangen. Ik zie mijn waarden en principes heel erg weerspiegeld in het model van de donuteconomie maar het vraagt tijd om het huidige systeem te vervangen.’

(Lees verder onder de leestip)

Politiek activisme

Het inspirerende leiderschap van Christiana Figueres heeft ze van geen vreemde. Haar vader, José María Hipólito Figueres Ferrer, schreef geschiedenis in Costa Rica. Hipólito Figueres was een koffieboer die zich in 1947 met politiek begon te moeien. De presidentsverkiezingen van dat jaar werden gewonnen door de kandidaat van de oppositie, maar de zittende president weigerde de uitslag te erkennen.

De verkiezingen werden overgedaan, met exact hetzelfde resultaat. Nogmaals weigerde de zittende president te uitslag te erkennen, waarop Hipólito Figueres besloot over te gaan tot politiek activisme om de democratie te redden. Omwille van zijn aanhoudende kritiek in de media en zijn rebelse acties werd hij het land uitgezet. In het buitenland bracht hij een vrijwilligersleger op de been van boeren en academici, verzamelde wapens en kwam in 1948 illegaal het land weer binnen.

Figueres ontketende een burgeroorlog waarbij het regeringsleger verslagen werd. Vervolgens installeerde hij een voorlopige regering, stelde een nieuwe grondwet op, stelde de vorige winnaar van de verkiezingen aan als nieuwe president, ontbond het leger en keerde terug naar zijn landgoed. Tot op vandaag is Costa Rica een land zonder leger. Voor die democratische heldenmoed beloonden de Costaricanen hem in 1953 met het presidentschap, wat ze in 1970 nog eens over deden.

Kan burgerlijke ongehoorzaamheid een wake-upcall zijn en de nodige ommekeer bespoedigen? Hoe kijkt u naar actiegroepen als Extinction Rebellion en Code Rood?

Christiana Figueres: ‘Ik geloof heel erg in burgerlijke ongehoorzaamheid. Het enige meningsverschil dat ik heb met mijn vader is dat ik pleit voor geweldloze burgerlijke ongehoorzaamheid. Hij kwam tot de conclusie om de wapens op te nemen na lang beraad en ik begrijp ook waarom. Het waren de jaren ‘40, een woelige tijd over heel de wereld.’

‘Maar ik durf toch te hopen dat we vandaag, in de 21ste eeuw, conflicten niet meer met een burgeroorlog oplossen. Vreedzame burgerlijke ongehoorzaamheid vind ik zelfs fundamenteel, omdat het druk legt op een systeem dat vastzit in een status quo en in een comfortzone. Het is altijd verleidelijk en makkelijker om die comfortzone niet te verlaten in plaats van de veranderingen door te voeren die echt nodig zijn.’

Passen rechtszaken tegen oliebedrijven, zoals in Nederland tegen Shell, of onze Klimaatzaak tegen het ontoereikende klimaatbeleid van de Belgische overheid ook in dat kader?

Christiana Figueres: ‘Dat is gewoon briljant. Ik geloof heel erg in klimaatrechtszaken. Het is een belangrijk drukkingsmiddel waar elke burger, jong en oud, aan kan deelnemen. Ik zie zoveel jonge mensen die het initiatief nemen om een klimaatzaak op te zetten en ik sta daar helemaal achter. Je gebruikt dan echt de hefbomen van het systeem om het te vernieuwen.’

‘Momenteel kijk ik uit naar de uitspraak van het Internationaal Gerechtshof over een zaak die werd aangebracht door jonge studenten van de faculteit Rechtsgeleerdheid. Die overtuigden de regering van het Oceanische eiland Vanuatu ervan om een aanklacht in te dienen omdat zij onmiddellijk bedreigd zijn door de stijgende zeespiegel en de wereld niet de nodige maatregelen treft om hen te redden. Er lopen momenteel tweeduizend klimaatzaken in rechtbanken.’

U bent medeoprichter van de stichting Global Optimism, een stichting van academici en bedrijfsleiders. Zijn er redenen voor optimisme?

Christiana Figueres: ‘Optimisme is een ingesteldheid van de geest. In de geschiedenis van de mensheid zijn wij allen voorouders van de toekomstige generaties, voorouders met een gigantische verantwoordelijkheid want we staan voor een nooit geziene opdracht en we kunnen het niet maken om te falen. Als we zeggen dat we het niet halen, zullen we het niet halen. We moeten geloven in onze opdracht, we hebben geen keuze.’