België schrapt zijn bijdrage aan de Wereldbank

Niet alleen de Vlaamse regering snijdt in de uitgaven voor Ontwikkelingssamenwerking, ook de federale regering wil 25 procent besparen op haar ontwikkelingsbudget. Daarbij gaat het om veel grotere bedragen. Waar Vlaanderen 20 miljoen euro aan hulp besteedde – 0,005 procent van haar inkomen - gaat het bij de federale regering om meer dan 2 miljard euro. 

Er is nog niet veel bekend over de federale besparingen. Naar verluidt blijven de geplande budgetten bestemd voor de indirecte samenwerking –  onder meer  van de ngo’s – nog tot eind 2026 behouden. Nadien zullen daar knopen doorgehakt worden. 

Wel vernam MO* dat België voor het eerst sinds 1960 niet zal bijdragen aan de International Development Association (IDA). De bijdrage moet om de drie jaar opnieuw toegekend worden, dat heet de 'wedersamenstelling van IDA'.

IDA is een onderdeel van de Wereldbank dat 78 lage inkomenslanden bijstaat met giften en leningen met lage interesttarieven om te investeren in hun duurzame ontwikkeling.

Het laatste IDA-pakket van 2022 bedroeg in totaal 93 miljard dollar.  ‘België droeg daarin 446,56 miljoen euro bij,’ zegt Francis Adyns, woordvoerder en adviseur-generaal bij de FOD Financiën. ‘Het is de eerste keer dat België niet bijdraagt aan een wedersamenstelling van IDA. België heeft een burden share van 1,55% in IDA en sinds 1990 heeft België het niveau van haar basisbijdrage in de totale donorbijdragen steeds op 1,55% trachten te houden.’ 

Nu zal dat dus niet het geval zijn. Dat betekent niet dat België niet meer gelooft in IDA, onderstreept Adyns: 'IDA speelt een cruciale rol in het bestrijden van armoede en het versterken van duurzame ontwikkeling in de meest kwetsbare landen. De wedersamenstelling van IDA21 viel echter samen met een bijzonder uitdagende begrotingscontext, waarin de federale regering moeilijke keuzes moest maken om de overheidsfinanciën te consolideren en noodzakelijke hervormingen door te voeren. In dat kader werd beslist om het budget van ontwikkelingssamenwerking te verminderen, wat leidde tot een uitzonderlijke niet-deelname aan IDA21.'

Adyns wijst op het unieke financieringsmodel. Omdat IDA steunt op giften van rijke landen laat het de Wereldbank toe nog eens vier keer zoveel te lenen op de geldmarkten aan lage intresttarieven.  ‘IDA realiseert zo een hefboomfunctie van 1 op bijna 4.  België erkent de rol van IDA als een uniek instrument binnen het landschap van de ontwikkelingsfinanciering en als een hoeksteen van effectief multilateralisme.’ 

Als dat zo is, waarom dan de IDA-bijdrage te schrappen? Ongetwijfeld speelt mee dat dit de regering toeliet om snel een groot bedrag te besparen op het budget ontwikkelingssamenwerking zonder onderhandelingen met Belgische actoren of organisaties. 

België heeft sinds het ontstaan van de Wereldbank in 1944 een zetel in de bestuursraad van 25 executive directors – op dit moment zetelt daar voor België Nathalie Francken (zus van minister van Defensie Theo Francken) als directeur. Vraag is of de besparing op IDA die positie niet in het gedrang brengt. Adyns vindt van niet: ‘België heeft zich jarenlang onderscheiden als een constructieve en betrouwbare partner binnen de Wereldbankgroep.’

De niet-deelname aan IDA21 verandert niets aan die houding. Belangrijk is voorts dat België de deur openhoudt voor toekomstige bijdragen. België heeft tijdens het verloop van de IDA21-besprekingen steeds open en transparant gecommuniceerd over zijn eigen budgettaire context. De beslissing van onze regering werd tijdens een persoonlijk onderhoud met het IDA-management deze zomer toegelicht.' 

Toch stelt zich de vraag of en hoe een Belgische regering over drie jaar – wanneer de budgettaire situatie nog altijd uitdagend zal zijn - uit het niets een half miljard euro zal weten te vinden voor IDA22. Anders gezegd: is de kans niet heel groot dat de Belgische uitstap uit IDA definitief is?

Investeren in gezamenlijke belangen = dekoloniseren

De Belgische beslissing past in een bredere dynamiek in heel wat rijkere landen om de fondsen voor ontwikkelingssamenwerking af te bouwen. De VS onder Trump zetten de toon door van de ene dag op de andere hun ontwikkelingsagentschap USAID, met een budget van meer dan 40 miljard dollar, op te doeken. 

Vraag is hoe de ontwikkelingssamenwerking verder zal evolueren. Waarschijnlijk zal er minder geld beschikbaar zijn en zal de aard van de samenwerking veranderen. Over deze kwestie kan je dezer dagen op allerlei fora geluiden opvangen, ook op een event van het Belgische ontwikkelingsagentschap Enabel. Daar stelde Stefano Manservisi, voorheen directeur-generaal voor ontwikkelingssamenwerking van de EU, dat met de opkomst van extreemrechtse partijen Europese samenlevingen zich dreigen af te keren van de buitenwereld, en enkel naar binnen te kijken. ‘Daarom moeten we aantonen dat ontwikkelingssamenwerking onze eigen problemen kan helpen oplossen.’ 

Ook voormalig Belgisch premier en minister van ontwikkelingssamenwerking Alexander De Croo poneerde dat de samenwerking veel meer moet uitgaan van gemeenschappelijke  belangen en uitdagingen. ‘We moeten aantonen dat dit ook voor ons goede investeringen zijn die helpen om oplossingen te vinden voor gemeenschappelijke uitdagingen zoals klimaatverandering, of drugstrafiek.’ 

Het werken aan gemeenschappelijke uitdagingen of vanuit wederzijds voordeel is een invalshoek die ook in het Globale Zuiden instemming vindt. Carlos Lopes, professor aan de Mandelaschool voor Openbaar Bestuur van de Universiteit van Kaapstad, en ook topfuncties opnam bij de Afrikaanse Unie, pleit ervoor in zijn boek Structural change in Africa. Het sluit ook aan bij een bepaald soort roep om dekolonisering. Het jonge Brusselse parlementslid van Ecolo, Kalvin Soiresse Njall, pleitte op het Enabel-event dat Europa afstand moet nemen van het idee dat ‘wij Afrika gaan redden.’ 

De beleidsnota van de Belgische minister van buitenlandse zaken en ontwikkelingssamenwerking Maxime Prévot gaat in dezelfde richting. We citeren letterlijk: ‘het doel van internationale samenwerking is om te investeren in wederzijds voordelige partnerships om gezamenlijke uitdagingen aan te pakken’. 

Afrika en Europa hebben veel gedeelde belangen

Vermits Europa grenst aan Afrika is het niet moeilijk om gemeenschappelijke belangen te vinden voor een samenwerking tussen Europa en Afrika. Afrika kent immers als enige werelddeel nog een snelle bevolkingsgroei. De VN verwachten dat de bevolking er tegen 2050 van het huidige anderhalf miljard tot 3 miljard zal stijgen. 

Daardoor zullen zich tot 2050 elk jaar 30 miljoen jongeren op de Afrikaanse arbeidsmarkt melden. Tegelijk is Afrika het continent dat per hoofd van de bevolking veruit het minst buitenlandse investeringen aantrekt, terwijl er juist veel middelen nodig zijn om die jongeren een baan te bezorgen of hen zo te scholen dat ze kunnen bijdragen tot de opgang van hun land.

Als nu ook de ontwikkelingsfondsen opdrogen, terwijl Afrika geconfronteerd wordt met de gevolgen van klimaatverandering, roept dat vragen op over de toekomst. Als Afrikaanse jongeren geen kansen krijgen in eigen land, zullen ze die wellicht elders gaan zoeken, in de buurlanden en in het naburige continent Europa. Gezien de bezorgdheid van een deel van de Europese bevolking over ongecontroleerde migratiestromen is het ook een gedeeld belang om ervoor te zorgen dat Afrika er socio-economisch op vooruitgaat.  

Van hulp naar handel

Mouctar Bah, voorzitter van de Brussels Africa Hub, wees er op het Enabel-event op dat Europese investeringen in Afrika de geopolitieke belangen van de EU kunnen dienen: ‘China investeert in mijn land van herkomst, Guinea, niet alleen in een grote lokale bauxietmijn, maar ook in de krachtcentrale om een deel van de verwerking ter plekke aan te vatten. ‘Op die manier neemt de Chinese dominantie in de productie van aluminium en gallium toe. Zo wordt Europa afhankelijker van China voor strategische producten zoals gallium. Door meer te investeren in Afrika zou de EU ook zijn strategische autonomie kunnen vergroten.’ 

De investeringsbenadering vereist veel meer middelen dan de fondsen van ontwikkelingssamenwerking. Holy Ranaivozanany  van de Africa-EU-foundation wees er op dat ontwikkelingssamenwerking gaandeweg minder belangrijk is geworden voor Afrikaanse landen: 'Redenen voor de diaspora om terug te keren naar hun herkomstland en buitenlandse investeringen zijn belangrijker geworden. Ook wat aan binnenlandse middelen wordt gegenereerd, neemt toe: in dat verband is het wel dringend nodig dat het illegaal wegsluizen van financiële middelen uit Afrika beter wordt bestreden. De EU kan daarin een rol spelen.’ 

Afrikaanse landen kaarten steeds vaker de problematische werking van de geldmarkten ten aanzien van het Globale Zuiden en Afrika in het bijzonder aan en de toegang tot kapitaal. Afrikaanse landen betalen gemiddeld een intresttarief acht keer hoger dan wat Duitsland betaalt als het leent. De roep om dat te veranderen werd ook meermaals geuit op de 80^ste Algemene Vergadering van de VN die eind september plaatsvond. 

De president van Zuid-Afrika, Cyril Ramaphosa, wees erop dat een van de vier prioriteiten van het Zuid-Afrikaanse voorzitterschap van de G20 het vinden van de financiering voor een rechtvaardige energietransitie in Afrika is. Kashim Shettima, de vice-president van Nigeria noemde toegang tot financiën een van de grote uitdagingen waar Afrika voor staat. Olivier Nduhungirehe, minister van Buitenlandse Zaken van Rwanda, zei dat de klassieke ontwikkelingssamenwerking veel had bijgedragen tot het dichten van de kloof tussen noord en zuid, maar dat het nu tijd is om over te gaan van hulp naar handel. 

De roep om veel meer geld te mobiliseren dan alleen maar ontwikkelingssamenwerking, gebeurde eerder als het ging om het realiseren van de Duurzame Ontwikkelingsdoelen ofte SDG’s. Dat is veeleer tegengevallen. De Croo: ‘Toen heette dat we van miljarden naar triljoenen moest gaan. Dat was een beetje naïef. Private investeringen in kwetsbare landen gebeuren alleen als ze winstgevend zijn. We moeten de juiste omstandigheden scheppen voor privékapitaal. Bovenal moet er lokale politieke wil en leiderschap zijn: de coördinatie en het management van het economische proces moet in die landen zelf zitten.’ 

Gaandeweg zien we daarom ook pleidooien om ontwikkelingssamenwerking te gebruiken als hefboom om ‘de juiste voorwaarden voor privékapitaal te scheppen’. Dat is wat gebeurt in de Global Gateway waarmee de EU tussen 2022 en 2027 300 miljard euro aan investeringen wil genereren. 

Auteur van David Van Reybrouck, tevens denker der Nederlanden, kon zich op de Enabelbijeenkomst vinden in het vervangen van de term “hulp” door “investeren”. ‘“Hulp” heeft iets verticaals, iets vernederends, hoe goed de intenties ook zijn. Ik kan leven met de term investeren, maar laat ons de opbrengst niet louter in economische maar ook in sociale, ecologische en politieke termen bekijken.’ Van Reybrouck benadrukte de noodzaak om samen te werken: ‘Onze planeet is erg kwetsbaar en we moeten samenwerken om ze terug beter te maken.’

De wereld volgt Trump niet en wil blijven samenwerken

De noodzaak van blijvende samenwerking in moeilijke tijden was een thema dat voortdurend terugkwam op de 80^ste Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. Daarmee nam de grote meerderheid van landen afstand van de Amerikaanse president Trump die vooral andere landen en de VN afviel en zijn eigen verdiensten benadrukte. Over samenwerking repte hij niet. 

De reden is onder meer dat in zijn wereldbeeld belangrijke redenen voor samenwerking niet bestaan. Mondiale samenwerking op vlak van gezondheid – zoals de strijd tegen besmettelijke ziektes - vindt hij niet nodig: de VS zijn uit de Wereldgezondheidsorganisatie gestapt en USAID, dat veel geld investeerde in de strijd tegen overdraagbare ziektes zoals AIDS, is opgedoekt 

Ook de strijd voor een stabiel klimaat is zo’n globaal publiek goed, dat voor Trump geen betekenis heeft omdat hij klimaatverandering ‘het grootste bedrog uit de menselijke geschiedenis’ noemde op de Algemene Vergadering. Hij gaf aan dat zijn regering dan ook geen enkele klimaatinspanning zal doen, integendeel: hij gaat voluit voor fossiele brandstoffen. Dat roept, internationaal gezien, morele vragen op want het klimaatrepressieve beleid van de VS, het land dat historisch verantwoordelijk is voor de grootste emissies, zal zeker slachtoffers maken. 

Het viel sterk op dat haast geen enkel land Trump volgde in zijn klimaatontkenning en zijn verwerping van samenwerking. Zowat alle landen, en zeker alle ontwikkelingslanden wezen op de realiteit van de klimaatverandering die ze nu al voelen. De Indonesische president Prabowo Subianto zei dat de zee aan de noordkust van Java elk jaar met 5 cm stijgt. ‘Wij kunnen niet anders dan een zeemuur van 480 km lang bouwen.’ 

De Ethiopische president Taye Atskeselassie Amde benadrukte dat globale samenwerking heeft geleid tot minder armoede en tot klimaatactie. Hij betreurde dat sommige landen beland zijn in een wapenwedloop en zich terugtrekken van klimaat en ontwikkeling. 

De Chinese premier Li Qiang noemde samenwerking en solidariteit de grootse waarden die hebben bijgedragen tot de ontwikkeling van de mensheid. ‘Het verheft iedereen. Verdeeldheid doet het omgekeerde.’ 

Tijdens de Algemene Vergadering liet de Chinese president Xi Jinping vanuit China weten dat zijn land er zich toe verbindt zijn emissies te laten pieken, en dat tegen 2035 de Chinese emissies minstens 7 tot 10 procent onder die piek moeten liggen. 

Ook Subrahmanyam Jaishankar, minister van Buitenlandse Zaken van India, zette zijn land neer als leider van het Globale Zuiden en wees op de honderden samenwerkingsprojecten die India heeft opgezet in andere ontwikkelingslanden. 

Antonio Costa, de voorzitter van de EU, ging vierkant in tegen Trump. ‘Klimaatverandering is geen fakenews maar een wetenschappelijk feit dat ons heden en onze toekomst bepaalt, en waar we naar moeten handelen.’ Hij stelde dat de EU blijft opkomen voor samenwerking, multilaterale instellingen, internationaal recht en betrouwbare partnerschappen met zowat alle regio’s van de wereld.

Costa dekte de ook in Europa afkalvende budgetten voor ontwikkelingssamenwerking toe door erop te wijzen dat de EU intussen goed is voor 42 procent van de mondiale ontwikkelingssamenwerking. Een toenemend deel daarvan wordt ingezet als hefboom voor de investeringen van de Global Gateway. Costa stelde dat de EU als hoofddonor van de Wereldgezondheidsorganisatie, het VN-kinderfonds UNICEF én het VN-ontwikkelingsprogramma UNDP ‘de wereld leidt in globale solidariteit’. 

Dat klinkt goed, maar het is een grote verantwoordelijkheid. Vraag is of de EU dat echt kan zonder ooit een keer tegen Trump in te gaan, zoals de EU tot nu toe heeft geprobeerd uit angst afgestraft te worden op handels-of veiligheidsvlak.

Een tweede vraag is of de EU er kan voor zorgen dat de afbouw van de klassieke ontwikkelingssamenwerking gepaard gaat met een sterke toename van de investeringen in Afrika, gericht op gedeelde belangen zoals tewerkstelling, migratiebeheersing, ecologisch behoud of strategische autonomie. Als dat niet lukt, organiseert het mee de armoede en chaos in zijn buurcontinent Afrika.