Waarom Oekraïne niet zomaar weer de graanschuur van de wereld wordt na de oorlog

Het gebied rond Charkov heeft een van de vruchtbaarste bodems op de planeet en produceerde graan voor de hele wereld. Maar sinds de Russische invasie is de graanproductie er meer dan gehalveerd. Ruim 160.000 hectare grond is er aangetast, en de akkers zijn bezaaid met zo’n 420.000 kraters.

‘Men gaat ervan uit dat de Oekraïense voedselproductie na de oorlog weer naar een normaal niveau zal terugkeren, maar dat is helaas niet het geval’, zegt Wilfred Dolfsma, hoogleraar Business Management and Organisation.

Samen met Oekraïense en Nederlandse collega’s heeft Dolfsma een schatting gemaakt van de kosten van het herstel van de landbouwgronden van Charkov na de oorlog. Ze analyseerden satellietbeelden en berekenden de kosten voor onderzoek en ontmijning van de bodem, het vullen van kraters en alle andere stappen die nodig zijn om de landbouw te kunnen herstellen. Het prijskaartje: minstens 2 miljard dollar.

Charkov is trouwens maar één van de tien Oekraïense regio’s (oblasten) die ernstige schade hebben opgelopen door de oorlog. Dolfsma en zijn collega’s gaan ervan uit dat de kosten voor de andere negen oblasten vergelijkbaar zullen zijn, omdat Charkov qua schade zowat het midden houdt. Sommige regio’s zijn veel minder getroffen, terwijl regio’s als Donetsk en Cherson net meer schade hebben opgelopen.

De hele landbouw in het land herstellen zal dus zo’n 20 miljard dollar kosten – of 15 % van het Oekraïense bruto binnenlands product. Maar de uiteindelijke kosten zullen waarschijnlijk nog hoger liggen, zegt Dolfsma.

Zwarte aarde

Om te begrijpen hoe drie jaar oorlog de Oekraïense landbouwgrond zo heeft kunnen beschadigen, moeten we naar de bodem kijken. Grote delen van Oekraïne beschikken over chernozem of “zwarte grond”, een bijzonder vruchtbaar soort bodem met erg veel organisch materiaal.

Maar die rijke chernozem-bodem is zwaar beschadigd sinds de Russische invasie. ‘Oorlog beïnvloedt de ondergrond op diverse manieren’, legt WUR-onderzoeker Serhii Sydorenko uit. ‘Er zijn mechanische gevolgen, zoals bodemverdichting door zwaar militair materieel, loopgraven en kraters. En er zijn ook chemische invloeden, zoals bodemvervuiling met metalen of raketbrandstof.’

De vele ontploffingen leiden daarnaast tot een probleem dat bombturbation genoemd wordt. Enerzijds zijn er de vele kraters, soms tot 6 meter diep, die het voor boeren erg moeilijk maken om hun land te bewerken. Anderzijds mengen de ontploffingen ook de verschillende bodemlagen door elkaar, waardoor het bodemleven afsterft.

Net zoals bij ons in de Westhoek, kan ook onontplofte munitie nog decennialang voor problemen zorgen.

Raketten en artilleriegranaten vervuilen de bodem bovendien met chemicaliën en zware metalen. Recente onderzoeken in Oekraïne wijzen op een sterke toename in bodemvervuiling door metalen als cadmium, koper en zink, naast brandstoffen.

En tot slot is er nog een onderschat gevolg: de vernietiging van zogenaamde “windsingels” – lange hagen of rijen van bomen en struiken die de wind breken. ‘Ze spelen een cruciale rol in agrarische landschappen’, legt Sydorenko uit. ‘Ze bieden beschutting tegen de wind en voorkomen zo erosie en verlies van bodemvocht. Veel van die windschermen zijn nu beschadigd, vernield of ingezet als verdedigingswerken of camouflage. Dat zorgt voor allerlei cascade-effecten, zoals bodemverval en een groter risico op verwoestijning.’

Terugkeer van de landbouw

Na de oorlog kan het nog jaren duren om de Oekraïense landbouwgronden te herstellen, denken de onderzoekers. En sommige problemen, zoals vervuiling met zware metalen, zullen op korte termijn waarschijnlijk niet aangepakt kunnen worden. De impact op de voedselzekerheid is nog onduidelijk, en om ze op te sporen is dure, gespecialiseerde apparatuur nodig.

En net zoals bij ons in de Westhoek, kan ook onontplofte munitie nog decennialang voor problemen zorgen. ‘In Oekraïne weten we dat sommige gebieden na de oorlog niet zomaar gebruikt kunnen worden voor landbouw’, zegt Sydorenko. ‘Er zijn akkers die niet makkelijk ontmijnd kunnen worden, en in sommige akkers ligt er diep in de grond nog niet-ontplofte munitie. Daarom bekijken we nu de mogelijkheden om van bepaalde stukken land beschermde gebieden te maken.’

De landbouw opnieuw op de sporen krijgen zal dus niet alleen een pak geld, maar ook heel wat mankracht en materieel vergen, besluit Dolfsma. ‘En tegelijk moeten de Oekraïners ook hun huizen en infrastructuur herbouwen. Beleidsmakers moeten zich dus realiseren dat er veel tijd en investeringen nodig zullen zijn om de graanstroom weer op gang te krijgen.’