“‘‘Een kritisch en autonoom middenveld is cruciaal om de democratische afbraak te bestrijden’’

De bevoegde minister van Cultuur, Caroline Gennez, wilde initieel de vooropgestelde 3,5 miljoen euro in het sociaal-cultureel volwassenenwerk besparen op organisaties die een slechte evaluatie kregen van de externe beoordelingscommissies. Toevallig ging het om een aantal klassiek “Vlaamse” organisaties met een negatief advies, zoals de Vlaamse Volksbeweging. In de plaats zette de N-VA haar zinnen op de financiering van “extreemlinkse” organisaties die (onbewezen) banden zouden hebben met het burgerlijke ongehoorzaamheidsplatform Code Rood.

Het resultaat van het politiek getouwtrek is dat organisaties van beide artificiële kampen subsidies moeten inleveren. Opvallend is dat dit compromis ook de financiering van zes organisaties met een positieve evaluatie (deels) afneemt, een beslissing zonder feitelijke of juridische basis.

Labo vzw en Headquarters of the Movement (HOTM) krijgen geen subsidie vanaf 1 januari 2026, terwijl vier andere organisaties (Vrede, Vredesactie, DeWereldMorgen en Climaxi) moeten terugvallen op het basisbedrag van €150.000. Dat komt voor sommigen neer op meer dan een halvering van hun inkomsten. Dat het in tijden van geopolitieke spanning en stijgende defensiebudgetten plots gaat om twee vredesorganisaties, is opvallend.

De organisaties zelf kwamen hier donderdag via een persbericht achter. Volgens de sociaal-culturele koepelorganisatie De Federatie argumenteerde de Vlaamse regering daarin dat zij ‘niet ondubbelzinnig afstand nemen van gewelddadig extremisme.’ Dat is een vage, feitelijk onbewezen en juridisch ongegronde redenering.

In het Vlaams parlement stelde minister-president Matthias Diependaele (N-VA) dan weer de geloofwaardigheid van de externe beoordelingscomissies openlijk in vraag. Nochtans werd het decreet sociaal-cultureel volwassenenwerk in 2023 aangepast door de vorige minister van Cultuur, Diependaeles partijgenoot Jan Jambon. De partij van de minister-president stelde dus eerst zelf een decreet op, inclusief evaluatiecriteria voor de subsidiëring van organisaties, om achteraf diezelfde criteria en onafhankelijke beoordelingscommissies in twijfel te trekken wanneer de resultaten ongunstig bleken.

Aanval op het middenveld

De subsidiesaga komt na een reeks andere maatregelen vanuit de Vlaamse en federale regering die het middenveld fnuiken. Onder leiding van minister van Financiën Ben Weyts (N-VA) verbood de Vlaamse regering in oktober het gebruik van subsidies voor administratieve en juridische acties tegen de Vlaamse overheid. Zo lijkt de regering liever waakzame organisaties beperkingen op te leggen dan dat ze wettig beleid voert.

Deze initiatieven doen denken aan de beruchte anti-ngo-wetten in landen zoals Slovakije, Rusland en Hongarije, waar autocratische leiders aan de macht zijn.

Verder ligt op het federaal niveau de zogenaamde wet-Quintin op tafel. Het wetsvoorstel geeft de ministerraad de macht om “extremistische organisaties” te verbieden zonder rechterlijke tussenkomst. Het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens (FIRM) was eerder al kritisch over dat voorstel omdat het weinig concreet is en te veel ruimte overlaat voor een willekeurige interpretatie. Ook in het Vlaamse actieplan radicalisering sloop recent een gelijkaardige passage over het aanpakken van “extremistische organisaties”. Wie of wat dat juist zijn, is onduidelijk.

Zonder solide juridische basis is het label “extremisme” echter een gevaarlijk begrip. Deze initiatieven doen denken aan de beruchte anti-ngo-wetten in landen zoals Slovakije, Rusland en Hongarije, waar autocratische leiders aan de macht zijn. Daar worden onder het mom van nationale veiligheid kritische stemmen en burgerrechten beknot. Ook op EU-niveau is de aanval op het middenveld – maar ook op persvrijheid – volop aan de gang.

Democratische afbraak

Het is geen geheim dat de N-VA het “primaat van de politiek” omarmt, waarbij de regering als uitvoerende macht de eindbeslissingen neemt. De vermelde voorbeelden tonen inderdaad dat ze liever niet wacht op het oordeel van de rechterlijke macht.

Bovendien verzette de partij zich in het verleden al vaker tegen wat ze ‘activistische rechters’ noemt. Zelfs de rechtsstaat is niet immuun voor kritiek. Tijdens zijn openingscollege Politicologie aan de UGent (1:04:10) vermeldde de premier en voormalig partijvoorzitter Bart De Wever ludiek het onderzoek van de Orde van Vlaamse Balies, dat naar aanleiding van de verkiezingen de partijprogramma’s toetste aan de grondwet. De N-VA scoorde daarin als tweede slechtste partij, na het radicaalrechtse Vlaams Belang.

Onderzoek naar autocratisering en democratische afbraak legt vaak dezelfde tendensen bloot, ongeacht of het gaat om Hongarije, de Verenigde Staten of Rusland. De rechterlijke macht wordt aan banden gelegd. De onafhankelijke pers en universiteiten geraken onder vuur. De civiele ruimte voor burgerengagement en -inspraak krimpt.

Onder het mom van nationale veiligheid worden organisaties en sociale bewegingen gestigmatiseerd en gecriminaliseerd. Kritische delen van het middenveld worden in twijfel getrokken en gedelegitimeerd, steeds minder betrokken in besluitvormingsprocessen, hun financiering wordt afgebouwd en juridische kaders worden verengd.

Autocratieën schieten niet zomaar als paddenstoelen uit de grond. Democratieën eroderen geleidelijk aan van binnenuit en dreigen langzaamaan een electorale façade te worden. Een kritisch en autonoom middenveld – waar het decreet sociaal-cultureel volwassenenwerk ook voor ijvert – is cruciaal om deze afbraak te bestrijden.