“‘‘Referenda in bezet Oekraïne zijn geen oplossing, maar een legitimering van Russische agressie’’

Diepgeworteld imperialisme en oorlogsmentaliteit

Poetin stoomt Rusland klaar voor een langdurige oorlog. Militarisme is diep verankerd in het dagelijks leven. ‘In Rusland ís oorlog feest,’ zei vredesactiviste Svetlana Oetkina aan MO*. ‘Een nieuwe generatie wordt voorbereid; onderwijs dient de oorlogsmachine en begrotingen liggen voor jaren vast als oorlogsbudgetten.’

Maar het gaat dieper. Rusland is al eeuwen een militaristische staat waar politieke legitimiteit voortkomt uit oorlog. Het is confronterend, maar vredesonderhandelingen met zo’n land dreigen militaire agressie te legitimeren. Russische dissidenten, onder wie grote schrijvers over de Russische geschiedenis, zeggen niet voor niets: ‘Zonder democratisch Rusland geen vrede in Oekraïne en Europa.’

Schrijver Michaïl Sjisjkin, gezien als erfgenaam van Dostojevski en Tolstoj, legt uit dat leiderschap in Rusland al eeuwen stoelt op overwinningen in oorlogen: ‘De tsaar is sacraal. Nicolaas II verloor zijn macht omdat hij de oorlog tegen Duitsland verloor. De revolutie van 1917 tegen hem was geen democratische opstand, maar een opstand tegen een “valse tsaar”, waarna men opnieuw een “echte” wilde. Stalin werd door zijn overwinning op nazi-Duitsland zo’n “echte tsaar”. Gorbatsjov, die Afghanistan en de Koude Oorlog verloor, wordt gehaat. Poetins legitimiteit kwam voort uit de overwinning in Tsjetsjenië en de annexatie van de Krim. Een nederlaag in Oekraïne zou hem tot “valse tsaar” maken, een historische mislukking die hij koste wat kost wil vermijden.’

Sergey Lukashevski van het Sakharov Center ziet dat structurele verandering in Rusland telkens met geweld gepaard ging. Burgerparticipatie wordt steeds teruggedrongen, en zonder sterke civiele maatschappij stapelen spanningen zich telkens opnieuw op tot een explosieve revolutie, die vervolgens weer een nieuwe dictatuur voortbrengt ‘om orde te herstellen’. Een vicieuze cirkel.

Russisch democratisch verzet

Toch blijft de civiele maatschappij in Rusland elke generatie aanwezig. Ook nu. Meer aandacht voor het Russische democratische verzet is dus nodig. Als we toch met Poetins Rusland praten, kunnen we op zijn minst Russische en Oekraïense vredesinitiatieven versterken. Dat biedt een basis voor duurzame vrede en een tegenwicht tegen ultramilitarisme.

Sinds de invasie werden alle Russen die weigeren te zwijgen getroffen; velen zijn gevlucht. Ik sprak in Rusland, Georgië, Armenië, Duitsland en Spanje met tientallen dissidenten: medewerkers van de vermoorde oppositieleider Aleksej Navalny, vakbondsleiders, journalisten, onderzoekers van oorlogsmisdaden, mensenrechtenverdedigers, kunstenaars en leerkrachten die geen militaristische propaganda wilden onderwijzen.

Bij terugkeer riskeren ze tot 15 jaar cel. Hun lot verdient aandacht bij elk pleidooi voor toenadering tot Rusland. Een akkoord met Poetin dat hen negeert, legitimeert zowel zijn agressie in Oekraïne als zijn binnenlandse dictatuur; die repressie is een integraal deel van de oorlog. Europese aandacht voor deze dissidenten blijft echter beperkt.

Tijdens de Brussels Dialogue van juni 2023 werd wel een vereniging van lokaal verkozen, democratisch gezinde Russen opgericht als aanspreekpunt voor de EU. Zulke initiatieven krijgen onvoldoende aandacht van een deel van de vredesbeweging, terwijl ze essentieel zijn: parallel aan diplomatie kan zo een democratische toekomst worden voorbereid, hoe veraf ook.

Veerkracht van Oekraïners

West-Europese vredesorganisaties uiten terecht hun bezorgdheid over de toenemende militarisering in Europa, maar oproepen om de oorlog te stoppen lijken vooral van Oekraïne te vragen zich niet langer te verdedigen. Dat doet denken aan Trump-retoriek en lijkt de agressor stilzwijgend te belonen.

Bovendien wordt vaak beweerd dat er geen vredesopbouw plaatsvindt. Dat klopt niet: midden in de oorlog werkt de Oekraïense civiele samenleving intensief aan vrede, soms gesteund door de EU. In Oekraïne spreekt men eerder over sociaal herstel: het herstellen van het vernietigde sociale weefsel. Dat is cruciaal voor langdurig vredespotentieel, maar wordt zelden genoemd.

Wie kent Peace Engineers, die soldaten leren omgaan met posttraumatische stress? Tientallen donoren steunen programma’s voor soldaten én burgers die traumaverwerking nodig hebben.

En wie kent het Oekraïense Institute for Peace and Common Ground, de Ukraine Leadership Academy, Urban Camp Lviv, of Youth Solidarity, dat EU-jongeren in contact brengt met Oekraïense jongeren op zwaar getroffen plaatsen? Of de Kyiv Conference, die al deze initiatieven samenbrengt?

Dit is ‘slimme’ vredesopbouw: veel meer dan ‘stoppen met vechten’. Ze omvat verantwoording voor oorlogsmisdaden, herstelbetalingen, traumaverwerking, interne conflictbemiddeling, geweldloos verzet in bezette gebieden en een efficiënte humanitaire infrastructuur gedragen door duizenden vrijwilligers. In 2023 zag ik dat op verschillende plaatsen in Oekraïne van dichtbij.

Bevroren conflict

Moeten we alleen op Russische en Oekraïense burgers rekenen? Neen. We hebben ook zelf verantwoordelijkheid voor defensie én diplomatie. Volgens de Russische vredesactiviste Svetlana Oetkina moet Oekraïne militaire steun ontvangen tot het Russische leger zich volledig terugtrekt. ‘Poetin onderhandelt alleen als hij voelt dat hij daadwerkelijk verliest’, zei ze in juli 2023. Verrassend voor een vredesactiviste?

Maar dit principiële standpunt begint steun te verliezen. Oekraïne militaire steun geven tot het Russische leger zich volledig terugtrekt, sommigen geloven er niet meer in. Zij denken dat dit het verloop van de oorlog niet snel genoeg zal beïnvloeden, en dat een voortduren van de oorlog ertoe zou kunnen leiden dat Oekraïne zelfs méér gebied aan Rusland verliest.

Olga Oliker van International Crisis Group zou Oekraïne en de EU adviseren slim te handelen: hun standpunt aanpassen van totale herovering naar een wapenstilstand op een bevroren wapenstilstandslijn van nu, de bezette gebieden wel als ‘bezet’ blijven beschouwen volgens het internationaal recht, en politiek gesteund blijven door westerse bondgenoten om de verdediging te waarborgen in geval van Russische aanvallen.

‘Zo kan Oekraïne blijven functioneren als onafhankelijke staat, eerder dan maximalistisch te gaan voor totale gebiedsherovering met het risico op totale destabilisatie door Rusland’, stelt Oliker.

En dat is nog iets anders dan onderhandelen op Ruslands voorwaarden en illegale referenda in gekoloniseerde gebieden gaan organiseren.

Genormaliseerd fascisme

De Amerikaanse president Trump suggereerde onlangs dat Oekraïne het door Rusland bezette gebied wél helemaal kan heroveren met Europese steun en extra Amerikaanse wapens. Dat was een verschuiving ten opzichte van zijn eerdere retoriek.

We mogen ons niet blindstaren op Trumps flipflops. Uit zijn publieke vernedering van Zelensky op 28 februari 2025 valt nog altijd veel te leren. Het incident liet zien dat de VS zich aansloten bij langdurige anti-Zelenskypropaganda, gecoördineerd vanuit Kremlin-netwerken en gesteund door extreemrechtse Europese kanalen. Het doel was duidelijk: Zelensky uitschakelen als obstakel voor een geopolitieke deal tussen Trump en Poetin.

Zelfs als Trump ‘van gedacht zou veranderen’, is dit het grotere plaatje: de MAGA-beweging in de VS en extreemrechtse kringen in Europa ondermijnen de post-WOII-wereldorde van liberale democratieën. Hun doel: een alliantie van autoritaire staten volgens Russisch model, terwijl de VS zich terugtrekken uit Europa. Dit blijkt uit concrete politieke acties en internationale netwerken die al actief zijn. Ook ná Trump blijft deze beweging bestaan. Trump is slechts een instrument om de VS intern autoritair en extern pro-Rusland te maken.

Vóór we gaan voor een massale nieuwe bewapening zouden EU-lidstaten hun bestaande militaire capaciteiten samen efficiënter moeten inzetten, én hun democratieën niet zélf afbreken. Ironisch genoeg pleiten juist de partijen die onze democratische rechtsstaat en vrije pers ondermijnen voor méér bewapening om ons te beschermen tegen externe dreiging. Maar zonder sterke, onafhankelijke instituten en een vrije pers zijn we juist méér kwetsbaar, zeker voor de vaak hybride dreigingen uit Rusland, die veel verder gaan dan alleen wapens.

Eensgezindheid op diplomatiek vlak moet worden gezocht vanuit een duidelijke en realistische onderhandelingspositie, bijvoorbeeld volgens de suggesties van International Crisis Group en Clingendael Institute.

Maar extreemrechtse leiders met historische banden met het Kremlin aan de ene kant (Meloni in Italië, Fico in Slovakije, Orbán in Hongarije) en lidstaten die gaan voor de maximalistische gebiedsherovering aan de andere kant, blokkeren Europese eenheid.

Zonder een verenigd Europees defensie- en veiligheidsbeleid wordt Europa gemanipuleerd en gedomineerd door Rusland én de VS, beide autoritair en militaristisch. De consequentie zou kunnen zijn: een genormaliseerd fascisme, een groeiend militarisme en een EU die zelf doelwit kan worden.

Betrek India en China

Sommigen beweren dat er geen diplomatie richting Rusland gebeurt. Dat klopt niet. Oekraïense en Russische delegaties zaten samen in Istanbul in juni, nadat Zelensky in mei tevergeefs op Poetin wachtte in Istanbul.

Bob Deen stelt dat slimme diplomatie niet betekent praten op Ruslands voorwaarden of Oekraïne laten inbinden of illegale referenda toestaan, maar juist onderhandelen met andere machtige landen in het Globale Zuiden die Rusland blijven voorzien van middelen om oorlog te voeren. India en China blijven immers Russisch olie en gas kopen.

Er was op dat vlak al diplomatie rond Oekraïnes ‘peace formula’. ‘Maar sinds Gaza vertrouwen veel landen het Westen niet meer als dat afkomt met internationaal recht en het VN-Handvest’, zegt Deen. ‘In plaats van zulke terechte opmerkingen van die landen van de hand te wijzen, zouden westerse landen betere antwoorden moeten zoeken voor de individuele belangen die deze landen ertoe brengen om Rusland te blijven steunen.’