De val van Goma

Donderdag 23 januari: ‘Het is hier oorlog’

‘We zullen onze plannen moeten wijzigen.’ Mijn collega TD Jack valt die ochtend meteen met de deur in huis. Ik ben pas in Goma om de inhoudelijke keuzes voor onze documentaire nog wat aan te scherpen. ‘Soldaten stromen nu de wijk Mugunga binnen.’ De voorstad Sake zou in handen zijn van M23. ‘Als Sake vandaag gevallen is, volgt morgen Goma dan?’, vraag ik hem. Twee dagen eerder is de naburige stad Minova ingenomen. Zijn dit niet de twee sluitstenen van een offensief dat al drie jaar bezig was?

‘Ik moet daar nu heen. Samen trekken we meer aandacht dan ik alleen’, stelt hij. ‘Ik ga eerst en laat je weten of je ook kunt komen.’ Er wordt die ochtend in de hele stad duchtig heen en weer gebeld, zodat het mobiele netwerk overbelast raakt. Beelden van soldaten en militaire voertuigen die de verkeerde richting uitgaan, zorgen bij veel inwoners voor onrust. ‘Het is hier oorlog’, laat TD Jack me wat later weten. Die avond gaan we samen door zijn beelden. Ontheemden uit Sake roepen wanhopig naar zijn camera. Mannelijke omstaanders vragen soldaten om de wapens aan hen te geven. ‘Wij willen echt vechten voor ons land’, klinkt het.

Niet veel later heeft de gouverneur een ander brandje te blussen. Wazalendo schieten feestelijk in de lucht. Kinderen joelen en lopen met hen mee. De overwinning zal de hunne zijn, schreeuwen ze. Wanneer de gouverneur hen vraagt geen kogels te verspillen, ontstaat een hevige discussie. TD Jack beslist te vertrekken wanneer de gouverneur verwijten krijgt niet aan hun kant te staan en er opnieuw schoten gelost worden.

Vrijdag 24 januari: dood of levend?

’s Ochtends wordt gouverneur Peter Cirimwani op sociale media enkele keren doodverklaard, wat vervolgens dan weer ontkracht wordt. Hij zou kort na zijn vertrek uit Mugunga gedood zijn. Het blijft de hele dag onduidelijk of de man nu wel of niet door een kogel geraakt zou zijn, ergens op de weg richting Sake. Ondertussen roepen de Franse en Amerikaanse ambassades hun landgenoten op om Goma te verlaten. ‘Weten zij dan meer?’, vraagt een vriend zich af.

Het duurt tot de avond voor de legerleiding de dood van de gouverneur dan toch officieel bevestigt. ‘Gesneuveld aan het front’, klinkt het. Zou de discussie met de Wazalendo verkeerd zijn afgelopen? Het is een van de vele theses. Een sluipschutter van M23 zou hem in de rug geraakt hebben, is een andere aannemelijke verklaring. Tegen de avond raadt ook ons land zijn burgers aan om Goma te verlaten.

Zaterdag 25 januari: wachten aan de overkant

Die ochtend zit ik samen met TD Jack en Passy Mubalama, een van de mensen die we volgen voor onze documentaire. In mijn verblijf zorgt een generator voor stroom. Ze laden hun batterijen – letterlijk – bij me op. Twee van de drie energieleveranciers van de stad laten het ondertussen afweten. Of ik het advies van Buitenlandse Zaken moet volgen en de stad beter verlaat? Ze twijfelen. Het lijkt niet langer nog een kwestie van of M23 de stad zal innemen, maar eerder van wanneer.

Ook Passy krijgt steeds meer de vraag of ze de stad niet beter verlaat, zegt ze. ‘Dit is mijn thuis. Waar zou ik heengaan? Mijn werk en leven zijn hier.’ Als ze de stad innemen, houden wij ons op de vlakte tot het voorbij is, daar zijn de twee het over eens. ‘Dat zijn we gewoon’, glimlacht TD Jack minzaam. In het scenario van onze documentaire, dat we net nog even doornamen, schrijven we hoe de stad Goma in het leven van TD Jack al vier keer werd ingenomen, en hoe hij evenveel keer de dood in de ogen heeft gekeken. ‘Liever geen vijfde keer’, druk ik hem op het hart.

Met Passy wandel ik nog voorbij de migratiedienst. Daar is het drummen. ‘Mensen proberen nu nog snel papieren te krijgen, om de grens te kunnen oversteken.’ Zelf wil ik mijn visum laten aanpassen, zodat ik, als ik het land verlaat, misschien later toch weer binnen kan. De dienst is overbevraagd. ‘Het kan’, klinkt het, ‘maar normaal gezien zijn we nu al gesloten. Dit is de stapel die ik nog moet verwerken’, toont de vrouw achter het bureau. ‘Laat je paspoort hier en kom het maandag weer halen.’

Maandag is nog lang wanneer de rebellen aan de poorten van de stad staan. Beter niet meer wachten, beslissen we. Als dit voorbij is, zien we elkaar zo terug, spreken we af. Ik sta op tijd aan de Rwandese kant, ga twintig meter rechtdoor en wandel het eerste hotel binnen.

Zondag 26 januari: de dood in de ogen

‘Hoe gaat het vandaag?’, vraag ik mijn vrienden aan de andere kant van de grens. ‘Het gaat niet’, antwoordt TD Jack. Hij stuurt me beelden van mensen die gepakt en gezakt van de rand van de stad naar het centrum stappen. De gevechten hebben ’s nachts de wijk in de buurt van de luchthaven van Goma bereikt. ‘Hebben ze de luchthaven al in handen?’, vraag ik hem. Het blijft stil aan de andere kant van de lijn.

Ik wandel naar de andere kant van de Rwandese grensstad Gisenyi. Daar hoor ik de gevechten in de buurt van de luchthaven van Goma. ‘Er valt hier nu en dan een verdwaalde kogel’, zegt een oudere inwoner van de wijk. Dat het goed zou zijn als er in Goma eindelijk orde op zaken wordt gesteld, is zijn mening.

Ik heb TD Jack al enkele uren niet gehoord wanneer een verontrustend bericht op mijn telefoon binnenkomt. ‘Journalisten Samuel Abiba en TD Jack ontsnappen aan de dood. Leden van de burgermilitie Wazalendo beroofden hen. Ze vragen hulp om hun materiaal terug te vinden.’

Een paar uur later kan ik hem toch bereiken. Hij schuilt nu in het radiostation dat Passy ooit oprichtte. Hij is niet gewond, maar kwam er met de schrik van af. ‘Gelukkig had ik geld op zak. Maar ik keek de dood toch weer eens in de ogen. Ze schieten nu echt op iedereen.’ Dat we dan toch het scenario zullen moeten aanpassen, grapt hij nog.

Maandag 27 januari: laatste verzet

De vrienden die ik nog in Goma kan bereiken, zeggen me al sinds gisteren plat op de grond te liggen. ‘Mentaal gaat het niet’, schrijft TD Jack. Ik zit nog altijd vast in het radiostation. Ik kan mijn gezin niet bereiken en weet niet hoe het met hen gaat. ‘Soldaten en Wazalendo zijn nu overal aan het plunderen.’

Zelf werd ik wakker door het geluid van geweerschoten. Wat ik gisteren nog aan de andere kant van de stad kon horen, klinkt nu vlakbij. De gevechten bevinden zich aan de grens met Rwanda, het uiterste punt van de stad. De stad is hoorbaar verloren. Congolese soldaten en Wazalendo schieten nu ook richting Rwanda. In het grenshotel verblijven alleen mensen die Goma verlieten, maar in hun hoofd en hart niet weg wilden. Wanneer het geluid van een mortiergranaat vlakbij klinkt, neemt iedereen plots dezelfde beslissing. Hier kunnen we niet blijven.

Wanneer ik het hotel verlaat, leidt het Rwandese leger net een groep Congolese soldaten de grens over. Ook een groep burgers kan de grens, die nochtans gesloten is, onder begeleiding oversteken. Ik stap in de stroom mee, weg van Goma. De meesten zijn nationale medewerkers van VN-organisaties en hun familieleden.

Een vrouw uit Goma en haar tienjarige zoon hebben hetzelfde hotel als ik verlaten. Even komen we nog vast te zitten in de groep geëvacueerden en moeten we in een open veld een veiligheidscontrole ondergaan. Vervolgens beslissen we samen een taxi te zoeken. De grenswijk van Gisenyi wordt ondertussen afgesloten. Congolese sluipschutters treffen verschillende Rwandese burgers aan de kleine grensovergang, de zogenaamde petite barrière.

In de wijk naast de luchthaven van Gisenyi maakt een Congolese mortiergranaat vijf dodelijke slachtoffers. We wachten nog uren in een ontruimd gebouw op een taxi die maar moeilijk tot bij ons raakt. Het is al avond wanneer we in een taxi stappen en de moeder haar kind kan geruststellen. ‘Nu lopen we geen gevaar meer.’ Ze vallen op de achterbank in slaap.

Drie dagen lang komt er weinig tot geen nieuws meer uit Goma. Zonder stroom en internetverkeer zijn de inwoners afgesneden van de buitenwereld. In de dagen na de inname wordt veel geplunderd. Wapens die nog in omloop zijn worden niet langer gebruikt om de stad te verdedigen, maar om de eigen zakken te vullen. Onder meer opslagplaatsen voor voedselhulp worden leeggeroofd.

Pas vier dagen later vindt TD Jack een manier om me te laten weten hoe hij op het einde van het offensief voor een tweede keer werd beroofd. Na twee dagen schuilen voor kogelinslagen klopten Congolese soldaten op de deur van het radiostation. Ze vroegen water, maar in plaats daarvan namen ze batterijen, geld en telefoons mee. Uitgeput, voor een tweede keer beroofd, zag hij op het einde van die dag een kans om naar zijn gezin terug te keren. Niemand van hen raakte gewond, iedereen was getekend.

De inname van Goma door M23 kostte aan naar meer dan 3000 mensen het leven, schatten de Verenigde Naties. 2880 mensen hadden medische zorg nodig.