Hoe telewerken het leven van Soedanezen in de diaspora veranderde

Vanuit een omgebouwd appartement runt Yusra El-Nil vandaag haar ‘digitaal verzetscentrum’. Met De Foundation for Technology and Women (FTF) richtte El-Nil een informele reddingslijn voor gevluchte vrouwen op. Ze leren er over digitale veiligheid, hoe je online intimidatie kan voorkomen maar ook hoe je de communicatie met familie in je thuisland kan versleutelen. 

En dat is nodig, want ‘de haat en polarisatie van Soedan wordt overgezet op de diaspora. Dat is niet nieuw, maar na de oorlog is het verergerd’, constateert ze. Vluchtelingen worden bijvoorbeeld lastiggevallen en bedreigd vanwege hun vermeende banden met bepaalde groepen. De politieke verdeeldheid in Soedan sijpelt door tot in de digitale ruimtes.

El-Nil ontving zelf doodsbedreigingen op haar Facebookpagina. Enkel omdat ze oproept tot het staken van de oorlog. Maar in plaats van te zwijgen, integreerde ze digitale zelfverdediging in de training van haar organisatie. ‘We gebruiken Facebook om vredesboodschappen te verspreiden, het is het meest gebruikte platform onder vluchtelingen’, legt ze uit.

De stichting functioneert zonder formele erkenning of vaste financiering. ‘Toen ik er begon te werken, was het alsof ik weer kon ademen’, vertelt El-Nil. ‘Het gevoel van opluchting hoop ik nu aan anderen door te geven. 

De impact van de organisatie reikt verder dan de digiwijsheid van de 130 directe cursisten. Ze voelen zich gesterkt en dat geeft zelfvertrouwen. ‘Elk project dat ik voltooi, herinnert me eraan dat ik een professional ben, niet alleen een vluchteling die zich verloren voelt’, bevestigt El-Nil. ‘Werken op afstand lost niet alle problemen op, maar het is een belangrijke stap vooruit, vooral voor meisjes.’

Waarheid in ballingschap

Misschien wel de gevaarlijkste vorm van telewerk is het digitale verzet in de vorm van journalistiek. Murtada Ahmed coördineert een ondergronds netwerk van verslaggevers dat oorlogsmisdaden in Soedan documenteert. Na vier arrestaties en escalerende doodsbedreigingen vluchtte Ahmed en richtte samen met anderen Droub op. 

Het onafhankelijke platform is een van de weinige betrouwbare informatiebronnen uit de conflictgebieden in Soedan.‘Droub is een verzetsblad uit het digitale tijdperk’, zegt hij. ‘Het is een vrije ruimte. We geloven in de boodschap’, vertelt hij aan MO*. De werking gebeurt via versleutelde kanalen: Telegram voor de dagelijkse gang van zaken en Signal voor gevoelige bronnen. 

Voor gevestigde mediaorganisaties zou de technische infrastructuur om de operationele veiligheid te waarborgen én regelmatig te publiceren, al een uitdaging zijn. Voor vluchtelingenjournalisten met een minimaal budget en voortdurend bedreigd, is het een waar huzarenstuk.

Toch zijn er nog grote obstakels om dit systeem helemaal te omarmen. ‘Veel mensen denken dat Bitcoin verband houdt met criminaliteit of dat het oplichterij is’, erkent hij. ‘Daardoor is het moeilijk om mensen te overtuigen om het te gebruiken.’ Geroutineerde oplichters doen zich voor als hulporganisaties of uitzendbureaus en richten zich specifiek op wanhopige vluchtelingen. Velen hebben niet de technische kennis om veilig op de cryptovalutamarkten te navigeren.

Akasha besteedt evenveel tijd aan risicovoorlichting als aan technische training. Hij leert vluchtelingen veelvoorkomende oplichting te herkennen, digitale portemonnees te beveiligen en om te rekenen tussen digitale en lokale valuta zonder zichzelf bloot te stellen aan fraude of diefstal. ‘We leggen hen uit dat blockchain een transparante technologie is, maar dat ze moeten oppassen voor oplichterij’, verduidelijkt hij.

Voor Akasha is cryptocurrency een middel voor ontheemde bevolkingsgroepen om zich economisch te organiseren. Vluchtelingen zonder bankrekening kunnen dan direct geld voor hun digitaal werk ontvangen. Diasporagemeenschappen moeten geen overschrijvingskosten meer betalen als ze mensen in kampen willen ondersteunen. Slimme contracten moeten voor transparantie zorgen, waardoor corruptie verminderd en het geld zoveel mogelijk naar de beoogde ontvangers gaat.

‘Met een netwerk van getrainde gebruikers kan er een parallelle digitale economie ontstaan die kwetsbare gemeenschappen ondersteunt’, zegt Akasha. ’We hopen hen te integreren in onderwijs- en banksystemen.’

Maar door de onduidelijke regelgeving aarzelen veel organisaties om zich hiermee bezig te houden. Bovendien zijn de cryptovalutamarkten zo wisselvallig dat de risico's te groot zijn voor precaire bevolkingsgroepen die zich geen verliezen kunnen veroorloven. Ten slotte,  de energiebehoefte van blockchaintechnologie lijkt niet te rijmen met de basisinfrastructuur waarmee vluchtelingen werken. Maar Akasha laat zich hierdoor niet ontmoedigen en hij beschouwt zijn project als essentiële infrastructuur voor staatloze bevolkingsgroepen.

Creatieve productie in ontheemding

Ook de creatieve industrie vaart wel met digitale tools, zo ondervond Al-Gaddal Hassan, een filmmaker uit Khartoem. Nadat zijn studio aan het begin van de oorlog volledig verwoest werd, vluchtten hij en zijn teamleden naar vier verschillende landen. ’Verhalen van mensen door mijn lens te vertellen, was een droomjob, maar de oorlog nam alles weg.’ 

Toch vond hij de moed om zijn filmpraktijk opnieuw op te bouwen. Dankzij digitale tools coördineert hij nu producties over landen heen. In Kampala vertelt Hassan aan MO* hoe hij en andere teamleden via Zoom vergaderen en via Slack coördineren. De technische beperkingen dwingen ook tot voortdurende innovatie. Professionele camera's maakten plaats voor smartphones. Dure montagesoftware werd vervangen door open-source software. ‘Elk project herinnert me eraan dat ik nog steeds een verhalenverteller ben en elk voltooid project herinnert me eraan dat ik nog steeds creatief ben’, zegt Hassan.

Toch blijft de duurzaamheid precair. Door de voortdurende betalingsachterstanden – soms moet hij maandenlang wachten op zijn geld – leeft hij in “constante angst”. Daarbij komt de stress van een traag internet om projecten tijdig af te ronden. Zo’n vertraging kan al eens de professionele relaties schaden. ‘Het uploaden van een video kan uren duren’, zegt hij gefrustreerd. ‘Het ontbreken van professionele apparatuur beperkt de projecten waarop we kunnen intekenen.’ Daarbovenop komt ook het gevoel dat hij in zijn scherm leeft omdat de onvoorspelbaarheid van freelance-schema's zijn persoonlijk leven overhoop gooit.

‘We hebben geleerd om in oorlogsomstandigheden naar alternatieven te zoeken’, relativeert hij ten slotte. Hij ontwikkelde het idee van een digitaal productiecentrum dat een professionalisering van creatieve vluchtelingen moet garanderen. Het centrum zou apparatuurbibliotheken en trainingsprogramma’s voor productietechnieken aanbieden en distributiepartnerschappen aangaan met internationale platforms. ‘Als je ons de tools geeft, kunnen we onze verhalen aan de wereld vertellen’, zegt Hassan enthousiast.

Een dak via een app

Op dezelfde manier heeft Maher Gouda zijn logistieke expertise omgezet in digitaal coördinatiewerk. De 32-jarige vluchteling pendelt tussen Addis Abeba en Kampala. Hij werkt voor een virtueel reisbureau nadat hij in juli 2023 uit Khartoem is gevlucht. 

‘Ik heb alles achtergelaten – mijn huis, mijn werk, mijn dromen.’ Maar met behulp van WhatsApp en elektronische betalingsplatforms zoals Payoneer heeft Gouda diensten gecoördineerd voor meer dan 8.000 mensen, voornamelijk jonge gezinnen en ontheemde vrouwen die op zoek waren naar onderdak en werk. Naast de inkomsten brengt zijn werk vluchtelingen in noodsituaties in contact met essentiële diensten. Het potentieel van de digitale diensten is er: ‘Het internet gaf me het gevoel dat ik een verschil kan maken.’

Ondanks dit nobel doel, herhaalt hij ook de ondertussen gekende uitdagingen: ‘Soms wacht ik uren om stabiel internet te krijgen, bankbeperkingen bemoeilijken geldtransfers, en de onzekerheid over de vluchtelingenstatus vergroot de psychologische tol. Vluchtelingen hebben beter internet en training in digitale vaardigheden nodig om een leven te kunnen uitbouwen.’ 

Geestelijke gezondheid via schermen

Essentiële diensten die normaal gesproken een fysieke aanwezigheid vereisen, transformeren zich in een vluchtelingencontetkst nu ook digitaal. Mentale hulp is er zo één. De oorlog in Soedan maakte het werk van psychiater Mona Al-Amin onmogelijk en ze vluchtte weg. Maar niet van haar patiënten, want via digitale platformen biedt ze nog steeds geestelijke gezondheidszorg. 

Ze runt gratis virtuele klinieken via WhatsApp en Zoom en helpt vluchtelingengemeenschappen in Oost-Afrika die anders geen toegang zouden hebben tot geestelijke gezondheidszorg.

‘Ik had het gevoel dat ik mijn identiteit als arts aan het verliezen was’, vertelt Al-Amin. Ze ziet ook voordelen: ‘Online kan ik patiënten in afgelegen gebieden bereiken en bespaar ik dure reiskosten.’ 

Al-Amin specialiseerde zich in angst- en posttraumatische stressstoornis en helpt vooral vrouwen en kinderen. ‘Mensen zijn hun huis en hun gevoel van veiligheid kwijtgeraakt. Ik probeer hen weer hoop te geven.’

In vluchtelingensituaties zijn de uitdagingen van digitale psychiatrie vaak groter dan in stabielere omgevingen. Net zoals bij de anderen, zijn de zwakke netwerken de grootste spelbreker: therapiesessies worden afgebroken, soms midden in een gesprek. Veel patiënten zijn aangewezen op gedeelde of verouderde apparaten. En privacy is een ander obstakel, waardoor het moeilijk is om tijdens sessies openlijk te spreken.  

En ook medische tekorten beperken de zorg. ‘We hebben onvoldoende analyses en onderzoeken, waardoor de diagnose onvolledig is’, legt ze uit. ‘Complexe aandoeningen die lichamelijk onderzoek of ziekenhuisopname vereisen, blijven buiten bereik.’ De toegang tot medicijnen vormt nog een andere barrière. Medicijnen zijn vaak lokaal niet verkrijgbaar of simpelweg te duur voor de patiënten. Behandelingen zijn zo al op voorhand ondoeltreffend.

Ondanks de beperkingen overtreft de vraag het aanbod. Al-Amin ziet wekelijks 40 tot 50 patiënten, en ze heeft maandenlange wachtlijsten. De aandoeningen die zij behandelt, PTSS, depressie en angst, komen bij een groot percentage van de vluchtelingenpopulatie voor, maar krijgen minimale aandacht in traditionele humanitaire hulpverlening. 

’We proberen de kloof te overbruggen maar door een gebrek aan middelen komen we niet tot de beste oplossing. De online sessies zorgen wel voor continuïteit van de zorg’, zegt Al-Amin berustend. 

Onderzoek wijst uit dat vluchtelingen die geestelijke gezondheidszorg krijgen, betere fysieke gezondheidsresultaten, een grotere economische productiviteit en een beter functionerend gezin hebben. Toch blijft geestelijke gezondheidszorg dramatisch ondergefinancierd in humanitaire hulpverlening met minder dan één procent van de gezondheidsbudgetten, ook al treft het de meerderheid van de vluchtelingenpopulatie. 

‘Als het internet sterk is en er apparaten beschikbaar zijn, kunnen we meer levens redden’, benadrukt Al-Amin, ‘online psychologische ondersteuning herstelt het gevoel van controle in een turbulente wereld’. 

Psychologe Haifa Hamad treedt Mona Al-Amin bij en vindt dat de digitale sessies wel het gevoel van controle over het eigen leven verbeteren. De sessies geven een beeld van de veerkracht van de gemeenschap. Toch waarschuwt ze dat het geen vervanging is voor systematische ondersteuning. Tekortkomingen in de infrastructuur en beperkte toegang tot apparatuur ondermijnen nog steeds het potentieel ervan. 

Voor blijvende verandering is volgens haar meer nodig dan alleen een digitale verbinding. Wettelijke kaders moeten digitaal werk als legitieme arbeid erkennen. Financiële systemen moeten ruimte bieden aan mensen zonder formele documenten. Onderwijs moet zich richten op het voorbereiden van ontheemden op digitale economieën in plaats van op traditionele jobs die misschien nooit meer terugkomen. En socialezekerheidsstelsels moeten worden uitgebreid om ook werknemers buiten de conventionele arbeidsmarkt te dekken.

‘We zijn niet alleen vluchtelingen. We zijn professionals, we zijn makers, we zijn bouwers van iets nieuws’, benadrukt Lina Mohamed aan het einde van het videogesprek, terwijl de verbinding hapert maar standhoudt. ‘De oorlog heeft ons land weggenomen, maar onze vaardigheden, onze creativiteit en onze vastberadenheid om opnieuw op te bouwen kan hij ons niet afnemen.’